Zeeuwse mosselkweek onder druk

Het is altijd een gezellig tafereel, samen dineren met een pannetje gekookte Zeeuwse mosselen. Maar eer ze bij ons op tafel staan, hebben de schelpdieren al heel wat meegemaakt. De mosselkweek wordt steeds lastiger. De vraag is dan ook of we over tien jaar nog steeds van de Zeeuwse mosselen kunnen genieten.

Mosselen eet je als de letter r in de maand zit, zo luidde de vuistregel. Maar die gaat niet meer op. Sinds gekoelde opslag en transport mogelijk is en mosselen niet meer louter op de bodem worden gekweekt, zijn Zeeuwse mosselen van juli tot april beschikbaar. Hoe zorgt een mosselkweker er eigenlijk tegenwoordig voor dat de mossel in zo’n pannetje komt?

Mossels kweken op kweekpercelen

De Nederlandse mosselkweek vindt plaats in de Oosterschelde, de Grevelingen en de Waddenzee. Mosselkwekers leggen jonge mosseltjes, mosselzaad genoemd, op de bodem van kweekpercelen. Ze vissen die gedurende hun groeiproces van twee tot drie jaar meerdere malen op en verplaatsten de schelpdieren naar kweekpercelen waar de kweekomstandigheden het gunstigst zijn.

Niet alle mosselzaadjes groeien uit tot volwassen mosselen. Sterker nog, gemiddeld volgroeit slechts één procent op de natuurlijke mosselbanken en slechts twee procent bij de mosselkweek. Krabben, zeesterren en vogels lusten de voedzame schelpdieren ook graag en stormen, stromingen en warme periodes kunnen de overlevingskans van de opgroeiende mosselen flink verkleinen.

De rol van de natuur en mens

Daarnaast verandert de zeebodem voortdurend, zand spoelt weg en wordt op andere plekken weer neergelegd. Een kweekperceel waarop de mosselen het ene jaar goed gedijen, kan jaren later ineens totaal ongeschikt zijn. De natuur en de mens spelen hierin een rol. Zandsuppleties voor de kustverdediging kunnen een mosselkweekperceel onbedoeld aantasten: de mosselen komen onder het zand terecht en stikken. Daarnaast treedt soms spontane mosselsterfte op, door verminderde fitheid van de schelpdieren na het paaien of door zuurstofloosheid na een warme periode of extreme algenbloei. Ongeveer drie procent van de Nederlandse mosselen komt van hangculturen. De mosselen hangen in katoenen sokken die zijn bevestigd aan boeien. Ze hebben minder last van predatoren zoals krabben en zeesterren, wel kost de hangcultuur meer tijd en aandacht.

Bouchot-mosselen in Frankrijk. De mosselen groeien op touwen die om palen worden gewikkeld. © Shutterstock

Geschikte kweekpercelen pachten

Mosselkwekers die hun mossel op de bodem leggen, huren kweekpercelen van de overheid. De groei van mosselen op bepaalde kweekpercelen gaat langzamer dan op andere. Helaas kan een mosselkweker niet zomaar ieder moment een geschikter kweekperceel huren. Het beschikbare areaal is beperkt. Gemiddeld wordt eens in de vijf jaar gekeken of de kweekpercelen nog wel geschikt zijn en of er een herverdeling mogelijk is. Zo’n optimalisatie geeft de mosselkweker de kans kweekpercelen in te leveren en andere aan te vragen. Het kan zijn dat de mosselkweker minder goed uit dit proces komt dan dat die erin ging.

Ook mogen mosselkwekers steeds minder mosselzaad van wilde mosselbanken opvissen. Om de Waddenzee te beschermen heeft het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) een jaarlijks quotum ingesteld. Sinds 2018 mogen ze een derde minder bodemzaad opvissen, sinds juli 2022 is dit quotum teruggebracht tot de helft. LNV wil in 2026 naar 65 procent sluiting van de mosselzaadvisserij en kijkt dan of het haalbaar en zinvol is om in 2029 de mosselzaadvisserij helemaal te verbieden. Er zijn dus dringend alternatieven nodig.

Mosselzaad invangen

Daaraan hebben wetenschappers en mosselkwekers hard gewerkt. De eerste experimenten dateren van 2002 en in 2008 is gestart met de ontwikkeling van systemen die mosselzaad invangen, de mosselzaadinvanginstallaties (MZI’s). Dit zijn touwen aan boeien of netten aan buizen die vanaf maart in het water hangen. In de maanden april en mei, als de watertemperatuur stijgt, laten mosselen zaad- en eicellen los. De bevruchting vindt plaats in de waterkolom waar ontwikkelde mossellarven binnen drie weken een schelpje vormen en zich hechten aan vast materiaal. De mosselkwekers vangen dit mosselzaad in op de touwen of netten en oogsten het in de maanden augustus en september. Dit mosselzaad leggen ze vervolgens op hun kweekpercelen.

De werking van een mosselzaadinvanginstallatie (MZI) met touwen die aan kleine boeien hangen. © Stichting BWM

Kostprijs mosselzaad invangen

De aanschaf, het plaatsen en het onderhoud van MZI’s, is prijzig. Daardoor is de kostprijs van dit mosselzaad zes tot zeven keer hoger dan het mosselzaad van een wilde mosselbank. Daarnaast is de beschikbare ruimte om MZI’s te mogen plaatsen beperkt. Zo is er momenteel vijfhonderd hectare aan MZI-areaal beschikbaar in de Waddenzee, de Zeeuwse Voordelta en de Oosterschelde. Die worden onder de meer dan veertig samenwerkende mosselkweekbedrijven in Nederland verdeeld.

Mosselcultuur in Nederland en de aanvoer van mosselzaad. MZI’s vervangen de mosselzaadvisserij die de overheid aan banden legt. © Stichting BWM

Hordes nemen

Met de beschreven bedreigingen, uitdagingen en beperkingen rondom de mosselkweek zal het niet verbazen dat de productie van mosselen inmiddels al jaren terugloopt. De mosselkweker moet heel wat hordes nemen voordat de mosselen geleverd kunnen worden aan de Nederlandse mosselveiling. De meeste mosselen worden verkocht aan België, Duitsland en een klein deel aan Frankrijk. Met de stijgende kosten voor materialen en dieselolie, veranderingen rondom de geschiktheid van kweekpercelen en de beperkte hoeveelheid uitgangsmateriaal is het voortbestaan van de mosselweek niet zo zeker. Om in de toekomst toch nog mosselen te kunnen kweken, investeren de mosselkwekers veel geld in onderzoek en innovatie. Ze proberen het rendement van bestaande mosselkweekpercelen te verhogen, verkennen nieuwe mosselkweekmethoden en zoeken naar nieuwe productiegebieden op de Noordzee, bijvoorbeeld rondom de windmolenparken. Laten we hopen dat we hierdoor in de toekomst verzekerd zijn van het overheerlijke mosselpannetje.

Dit artikel komt uit het cahier Waterlandbouw. Op 29 september 2023 wordt het cahier gepubliceerd. Schrijf je nu in voor de boekpresentatie!