Oorzaken van obesitas

Het aantal mensen met obesitas nam de afgelopen tientallen jaren fors toe. Waarom gebeurt dit juist nu? Er is niet één oorzaak voor overgewicht aan te wijzen, het is vaak een combinatie van factoren.

Er zijn zowel maatschappelijke factoren, zoals een ongezonde leefomgeving als individuele factoren die uiteindelijk tot obesitas kunnen leiden. Bij een individu spelen meestal meerdere factoren een rol. Veel van die factoren kunnen een eenmaal bestaande obesitas in stand houden. De multidisciplinaire richtlijn Overgewicht en obesitas bij volwassenen, onderscheidt zeven van deze categorieën van oorzaken. Iedereen kan deze bij zichzelf nagaan door www.checkoorzakenovergewicht.nl in te vullen.

Leefstijl

Tot leefstijl behoren factoren zoals een ongezond eetpatroon met veel ultrabewerkt voedsel. Dat wordt mede veroorzaakt door een omgeving met veel ongezond voedselaanbod. Ook weinig beweging en chronisch slaaptekort kunnen bijdragen aan gewichtstoename of afvallen bemoeilijken. Chronisch te weinig of te slechte slaap leidt tot stijging van het stresshormoon cortisol. Dit kan leiden tot meer snacktrek en meer vetopslag in de buik.

Bekend is dat mensen die nachtdiensten draaien een verhoogd risico hebben op het ontwikkelen van obesitas. Dit heeft onder andere te maken met het negatieve effect dat eten in de nacht heeft op allerlei hormonen en verbranding. Daarnaast leiden nachtdiensten tot een verhoogde afgifte van het stresshormoon cortisol, wat ook gewichtsverhogend kan werken.

Alcoholgebruik kan ook bijdragen aan gewichtstoename. Alcoholische dranken bevatten veel calorieën en kunnen leiden tot een verstoorde hormoonbalans: het cortisolgehalte stijgt en de vetverbranding wordt onderdrukt.

Sociaaleconomische factoren

Obesitas komt vaker voor bij mensen met een lagere sociaaleconomische status. Dit kan samenhangen met soms minder kennis over wat een gezonde leefstijl is. Maar ook financiële zorgen en eenzaamheid kunnen voor stress zorgen. Chronische stress kan leiden tot gewichtstoename. Hierdoor hebben mensen vaak mentaal minder ruimte om aan een gezonde leefstijl te werken.

Psychische factoren

Depressie, jeugdtrauma’s, (kinder)mishandeling of misbruik in het verleden zijn voorbeelden van psychische factoren die een rol spelen bij het ontstaan van obesitas. Depressie heeft een complexe relatie met obesitas, die twee kanten op werkt. Zo kan bij sommigen depressie meer eetlust en gewichtstoename veroorzaken en bijdragen aan obesitas. Maar, andersom kan de chronisch sluimerende ontsteking in het vet, die bij obesitas optreedt, leiden tot afgifte van ontstekingsstofjes en hormonale veranderingen in het lichaam die de hersengebieden die bepalend zijn voor de stemming beïnvloeden. Zo kan obesitas dus ook juist leiden tot zowel depressie als angst. Ook chronische stress kan via verhoging van cortisol tot gewichtstoename leiden.

Ook eetbuistoornissen vallen in deze categorie. Een eetbuistoornis wordt gekenmerkt door regelmatig optredende eetbuien, waarbij mensen in korte tijd zo veel voedsel nuttigen dat ze fysiek misselijk worden of zelfs moeten braken. Kenmerkend is dat mensen zich hierna slecht over zichzelf voelen.

Verschillende onderliggende oorzaken van obesitas © Stichting BWM. Bron: Richtlijn Overgewichten obesitas bij volwassenen, PON

Medicatie

Gewichtstoename kan een bijwerking zijn van sommige medicijnen. Berucht zijn corticosteroïden zoals prednison (een stresshormoon in tabletvorm), middelen tegen psychose of depressie, bepaalde bloeddrukverlagers en insuline (dat gebruikt wordt bij diabetes). Opvallend is dat veel van deze middelen vaker worden gebruikt door mensen met obesitas om de gevolgen van obesitas te behandelen. Verschillende mechanismen veroorzaken de gewichtstoename door medicatie. Meestal is er sprake van toegenomen eetlust. Soms kan ook de verbranding worden verlaagd.

Hormonale oorzaken

Obesitas leidt niet alleen tot hormonale veranderingen in het lichaam, maar verschillende veranderingen in hormonen en ook diverse hormoonziekten dragen op hun beurt weer bij aan gewichtstoename. Een van de bekendste veranderingen is een verlaagde hoeveelheid schildklierhormoon door een te traag werkende schildklier. Dit leidt tot een tragere verbranding. Wanneer mensen dan dezelfde hoeveelheden blijven eten komen ze aan, gemiddeld 3 tot 4 kilogram over een periode van enkele maanden.

Ook verstoringen in onze geslachtshormonen kunnen gewichtstoename geven. Dit zien we bij vrouwen met een overmaat aan testosteron (polycysteusovariumsyndroom), en bij mannen met een te laag testosterongehalte (hypogonadisme). Overigens zijn deze twee factoren ook vaak juist een gevolg van obesitas. Naast hormoonziekten zijn er ook natuurlijke hormonale veranderingen, waarbij sommigen extra aankomen in gewicht, zoals veel vrouwen na de menopauze. Ook na de zwangerschap raakt een klein deel van de vrouwen de extra zwangerschapskilo’s niet meer kwijt.

Hypothalame oorzaken

Een zeldzame oorzaak van obesitas heeft te maken met de hypothalamus, de centrale regelaar van eetlust, verzadiging en verbranding. De signalen van verzadigingshormonen, zoals leptine, komen bij dit gebiedje in de hersenen aan. De verzadigingshormonen, en ook vetzuren in het bloed, geven de hypothalamus informatie over de voedingstoestand van het lichaam. De hypothalamus past daar de eetlust en verbranding op aan.

Er zijn verschillende ziekten die de hypothalamus kunnen beschadigen, zoals bepaalde tumoren, bestraling of ernstig hoofdletsel. De afwijking kan ook aangeboren zijn, zoals bij het Prader-Willisyndroom. Dit leidt vaak al snel tot gewichtstoename, meestal binnen enkele weken tot maanden, en gaat gepaard met een sterk verhoogde eetlust en verminderde verzadiging. Bovendien kunnen mensen ook last hebben van verstoorde slaappatronen en verstoringen van vele andere hormonen die aangestuurd worden vanuit de hypothalamus. Dit kan allemaal de ontwikkeling van obesitas bevorderen.

Genetische factoren

Obesitas als gevolg van een strikt genetisch bepaalde afwijking komt relatief zelden voor. Soms kan obesitas worden veroorzaakt door een verandering (mutatie) in één enkel gen. Vaak gaat het om genen die zich bevinden in het gebied van het verzadigingssysteem waardoor dat niet goed meer functioneert. Een voorbeeld is een mutatie in het gen dat codeert voor de leptinereceptor. Mensen bij wie deze receptor niet of nauwelijks werkt, hebben al vanaf kinds af aan extreme eetlust (hyperfagie). Obesitas ontstaat in dat geval al op jonge leeftijd, vaak voor het 5de levensjaar. Verder is er een opvallend verschil met andere (slanke)  gezinsleden. Er zijn momenteel al behandelingen beschikbaar die specifiek aangrijpen op het verstoorde verzadigingssysteem.

Dit is een ingekort artikel. Het volledige artikel vind je in de paperback Over gewicht.