De gevolgen van een verschoven slaap - Biowetenschappen & Maatschappij

Geen producten in de winkelwagen.

Nachtdienst en verschoven slaap
11 maart 2021
verdiepend
15 minuten

De gevolgen van een verschoven slaap

De auteurs

Het verschuiven van slaap door bijvoorbeeld nachtwerk of door laat opblijven en uitslapen in het weekend, verstoort het vaste waak- en slaapritme. Dat kan leiden tot vermoeidheid en concentratieverlies op de korte termijn en tot diabetes, hart- en vaatziekten en depressie op de lange termijn.

De zorg, politie, brandweer, logistiek, horeca, beveiliging: in al deze sectoren gaat het werk dag en nacht door. Recente cijfers van het Europese kennisinstituut Eurofound laten zien dat ongeveer een kwart van de Nederlandse beroepsbevolking regelmatig ’s avonds of ’s nachts werkt, waardoor dus hun slaap-waakritme verschuift. Nachtdienstwerkers zijn niet de enigen met een verschoven slaap. Veel mensen gaan in het weekend later slapen en slapen langer uit dan door de week, de zogenoemde sociale jetlag. Uit Europees onderzoek blijkt dat een derde van de bevolking wekelijks een sociale jetlag van minstens twee uur ondergaat.

Zowel een reizigers- als een sociale jetlag kan allerlei klachten met zich meebrengen zoals moeite met inslapen en vroegtijdig wakker worden, maar ook concentratieverlies, vermoeidheid en slaperigheid op ongeschikte tijden. Het slaaptekort en de daardoor verminderde alertheid verhogen de kans op ongelukken.

Slaapritme en gezondheid
Ook de gevolgen van regelmatig en langdurig ingaan tegen het natuurlijke slaap-waakritme door nachtwerk moeten niet worden onderschat. De Gezondheidsraad concludeerde in 2017 dat mensen die regelmatig nachtdiensten draaien, een verhoogd risico hebben op diabetes (suikerziekte) type 2, hart- en vaatziekten, en slaapproblemen. In verschillende internationale onderzoeken zijn ook aanwijzingen gevonden dat nachtdiensten op de lange termijn mogelijk de kans op overgewicht, vruchtbaarheidsproblemen en bepaalde vormen van kanker vergroten. Vergelijkbare bevindingen zijn gedaan voor sociale jetlag: dat lijkt op de lange termijn samen te hangen met een hogere kans op ernstig overgewicht, suikerziekte en depressieve symptomen. Zelfs de jaarlijkse wisseling van wintertijd naar zomertijd, waarbij de klok een uur vooruit wordt gezet, gaat gepaard met gezondheidseffecten: direct na de wisseling slapen mensen slechter en komen er meer hartinfarcten voor.

De schadelijke gezondheidseffecten van nachtwerk en sociale jetlag lijken deels te worden veroorzaakt door de leefstijl die ermee gepaard gaat: zowel nachtdienstwerkers als mensen met een grotere sociale jetlag blijken gemiddeld vaker te roken, minder te bewegen en een ongezonder eetpatroon te hebben. Een andere verklaring voor de gezondheidsproblemen is dat zowel nachtwerk als sociale jetlag ertoe leiden dat het slaap-waakritme uit de pas gaat lopen met de biologische klok, het inwendige fysiologische systeem dat ervoor zorgt dat alle lichaamsfuncties plaatsvinden op het juiste tijdstip van de dag.

De biologische klok bevindt zich diep in de hersenen, in een groepje cellen dat de suprachiasmatische kernen (kortweg scn) wordt genoemd. De elektrische activiteit van de zenuwcellen in de scn is overdag hoger dan ’s nachts, waarmee ze een ritmisch signaal afgeven aan de rest van het lichaam. Daarop baseren allerlei processen in ons lichaam hun 24 uursritme: niet alleen het slapen en waken, maar ook de lichaamstemperatuur, bloeddruk, hormoonhuishouding en stofwisseling. Zo zorgt de biologische klok ervoor dat we voedsel goed kunnen verteren op het moment dat we normaal gesproken wakker zijn, terwijl de spijsvertering juist op een lager pitje staat op tijden dat we gewoonlijk slapen. Ook is het afweersysteem actiever wanneer we wakker zijn, zodat het optimale bescherming biedt op het moment dat de kans op blootstelling aan ziekteverwekkers het grootst is.

Biologische klokt tikt door
De biologische klok heeft een omlooptijd van ongeveer, maar niet precies, 24 uur. Hoewel iedereen een biologische klok heeft, kunnen er van persoon tot persoon grote verschillen zijn in de precieze afstelling van het interne uurwerk. Zo zijn er extreme ochtendmensen, extreme avondmensen en mensen met een minder uitgesproken voorkeur.
Normaal gesproken zorgen licht en andere signalen, zoals lichamelijke activiteit en voedselinname, dat de biologische klok in de pas blijft lopen met de 24 uurscyclus van de omgeving. Een rechtstreekse verbinding tussen het netvlies in het oog en de interne klok in de scn speelt hierbij een rol. Nachtwerk, een reizigersjetlag of een sociale jetlag brengt de biologische klok in de war: het is opeens licht terwijl het donker had moeten zijn en er wordt gegeten terwijl de spijsvertering daar niet klaar voor is. Een verstoorde biologische klok en de daarmee gepaard gaande slaapproblemen hebben allerlei nadelige gevolgen, zoals een verhoogde bloeddruk, een ontregeld afweersysteem en hormoonhuishouding, en verstoorde bloedsuikerspiegels. Raakt de biologische klok vaak ontregeld, dan kan dat op de lange termijn de eerder genoemde gezondheidsproblemen in de hand werken.

Om de kans op die gezondheidsproblemen te verkleinen, is het dus belangrijk om je biologische klok in goede conditie te houden. Daarvoor is een regelmatig slaap-waakritme belangrijk. Voldoende blootstelling aan (dag)licht op het juiste moment van de dag en aan duisternis in de avond en nacht is daarbij essentieel.

Mensen die regelmatig ’s nachts moeten werken, kunnen de kans op nadelige gezondheidseffecten verkleinen: een ‘powernap’ – een korte slaap van maximaal twintig minuten – voor of tijdens de nachtdienst kunnen vermoeidheid en concentratieverlies tegengaan. Er zijn nog geen andere bewezen methodes die het risico op gezondheidsproblemen door nachtdiensten op de lange termijn kunnen verminderen.

Over de auteurs

Laura Kervezee
Chronobioloog en onderzoekt aan het Leids Universitair Medisch Centrum de relatie tussen de biologische klok, gezondheid en ziekte.
Marijke Gordijn
Chronobioloog en slaapwetenschapper, eigenaar van Chrono@Work en gastmedewerker bij de Rijksuniversiteit Groningen.
Headerfoto: © Dreamstime
Thema's

Thema's

Bekijk ook eens onze thema’s, met een overzicht van cahiers, dossiers en lesmaterialen die hierop aansluiten.

Abonnement

Mis nooit meer een publicatie

Met een jaarabonnement mis je niets meer! Wil je altijd op de hoogte blijven van de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van de biowetenschappen? Neem dan een abonnement! Hiermee ontvang je een korting van 40% ten opzichte van de prijs in de webwinkel. Daarnaast betaal je geen verzendkosten bij een abonnement. Het abonnement gaat in per 1 januari van het nieuwe kalenderjaar. Je kunt te allen tijde opzeggen, waarna je alleen nog de cahiers ontvangt die je hebt betaald.

Jaarabonnement
Drie keer per jaar krijg je onze boeken automatisch thuisgestuurd. Zo bespaar je flink op de losse verkoopprijs en blijf je altijd op de hoogte.
Bekijk abonnement

Nooit meer iets missen?

Wil je altijd op de hoogte blijven van nieuwe publicaties, dossiers en lesmaterialen? Schrijf je dan in voor onze nieuwsbrief. Wij sturen je maandelijks een overzicht van alle nieuwe content.

Schrijf je in