Immuuntherapie

Ons immuunsysteem is een van de meest complexe systemen in het lichaam en het is zeer goed beveiligd, juist om te voorkomen dat de afweercellen het eigen lichaam aanvallen. Soms gaat het toch mis en ontstaan auto-immuunziekten, zoals reuma, suikerziekte op jonge leeftijd of de ziekte van Crohn, een ernstige ontsteking van het maagdarmkanaal. De strenge beveiliging is tegelijk de sleutel om het immuunsysteem in te zetten bij de behandeling van kanker.

Beveiliging blokkeren

Een van de belangrijkste cellen van het afweersysteem is de T-lymfocyt of T-cel. T-cellen kunnen kankercellen vernietigen, maar doen dat niet zomaar. Eerst moet de beveiliging worden uitgeschakeld. In de afgelopen tien jaar zijn er medicijnen op de markt gekomen die dat kunnen: de checkpointremmers. Checkpoints op het oppervlak van de T-cellen zorgen ervoor dat er geen onnodige afweerreacties en schade aan het lichaam ontstaan. Wanneer dat het geval is, wordt de T-cel ‘platgelegd’. Door patiënten checkpointremmers te geven kunnen T-cellen weer actief worden en dat is precies wat er nodig is voor de behandeling van kanker. Dat werkt bij sommige vormen van kanker zo goed dat zelfs patiënten met veel uitzaaiingen alsnog kunnen genezen van hun ziekte.

Celvaccinatie

Hoe kunnen T-cellen de kankercellen onderscheiden van gezonde lichaamscellen? Daarvoor zijn de cellen uitgerust met een uniek eiwit op hun oppervlakte. Dit eiwit heet de T-celreceptor of TCR, die is uniek voor elke T-cel. Met deze TCR herkennen T-cellen bijvoorbeeld ook lichaamscellen die door een virus zijn geïnfecteerd. Kankersoorten die door een virus worden veroorzaakt, zoals baarmoederhalskanker, kunnen in een vroeg stadium (nog voordat er echt kanker zichtbaar wordt) door T-cellen worden herkend en opgeruimd. Soms ontsnappen baarmoederhalskankercellen aan de T-cellen waardoor de patiënt toch ziek wordt. In zo’n geval zou vaccinatie kunnen helpen. Vaccinatiemogelijkheden bestaan er in vele vormen, zo is er bijvoorbeeld een methode met speciale afweercellen – de dendritische cellen – die T-cellen kunnen helpen kanker te bestrijden. Dit zijn recente ontwikkelingen en nog geen standaardbehandeling.

Bereiding van dendritische celvaccins. Patiënten ondergaan eerst een leukaferese, een soort bloedafname waarbij specifieke cellen kunnen worden afgenomen. Uit het aferesemateriaal worden monocyten of dendritische cellen geïsoleerd, die vervolgens uitrijpen en beladen worden met tumorantigenen. De patiënt krijgt de rijpe dendritische cellen vol tumorantigenen weer toegediend. (© Stichting BWM)

Checkpointremmers bij DNA-schade

De meest kankers worden niet veroorzaakt door een virus, maar ontstaan doordat het DNA, het erfelijk materiaal in elke cel, beschadigd is, bijvoorbeeld door te veel uv-straling (zonverbranding, zonnebanken) of door schadelijke stoffen in sigarettenrook. De T-cellen kunnen deze zieke cellen wel herkennen met hun TCR, maar er ontstaat toch huidkanker of longkanker omdat de kankercellen handig gebruik maken van de checkpoints. Daarmee vertellen ze de T-cel dat ze normale cellen zijn en dus met rust gelaten moeten worden. Ook hier komen de checkpointremmers goed van pas. Inmiddels zijn deze medicijnen een standaardbehandeling geworden voor huid-, nier- en longkanker en voor andere vormen van kanker.

Celtherapie

Een andere vorm van immuuntherapie is de afweercellen zelf te gebruiken, zoals T-cellen of natural killer (NK)-cellen die ook kankercellen kunnen herkennen. Van deze afweercellen van de patiënt wordt een ‘levend’ medicijn gemaakt. Deze vorm van immuuntherapie heet celtherapie, maar die is voor een belangrijk deel nog experimenteel. Een vorm van celtherapie die inmiddels wel een standaardbehandeling is voor patiënten met lymfklierkanker, bestaat uit de T-cellen van de patiënt van wie het DNA van de T-cel een beetje is aangepast. Hierdoor maakt de T-cel een eiwit aan waarmee hij de kankercel wel kan herkennen en vernietigen. Deze behandeling die CAR T-cel heet, wordt pas ingezet als alle andere standaardbehandelingen hebben gefaald.

CAR T-celtherapie. De T-cellen worden uit het bloed van de patiënt gefilterd en vervolgens in het laboratorium (in vitro) geactiveerd en genetisch gemanipuleerd. Met een virus wordt DNA dat codeert voor een nieuwe receptor, chimere antigeenreceptor (CAR) genaamd, in de celkern ingebracht. De T-cellen worden in het laboratorium vermeerderd (expansie) en via een infuus teruggegeven. (© Stichting BWM)

Dit is een artikel uit de paperback Kanker. Op 2 februari presenteren we Kanker met een boekpresentatie. Schrijf je nu in!