Effect van omgevingsfactoren op het ontstaan van kanker

Het hele leven staan mensen bloot aan omgevingsfactoren, die in meer of mindere mate een rol spelen bij het ontstaan van kanker. Sommige factoren, zoals roken en alcohol, heeft men grotendeels zelf in de hand, maar aan bijvoorbeeld luchtverontreiniging of kankerverwekkende stoffen op het werk is als individu vaak minder makkelijk iets te doen.

De wiskundige formule voor ons bestaan is vrij simpel: genen + omgevingsfactoren = gezondheid. Ook bij het ontstaan van kanker spelen zowel erfelijke factoren (genen) als omgevingsfactoren een belangrijke rol. Bij sommige kankersoorten is erfelijke aanleg de hoofdoorzaak, zoals bij erfelijke borstkanker, bij andere kankersoorten onze leefstijl en leefomgeving. Van roken, actief en passief, is bijvoorbeeld bekend dat het ongeveer 85 procent van alle longkankergevallen verklaart. Maar er zijn meer omgevingsfactoren die een rol spelen bij het ontstaan van kanker.

Kankerverwekkende stoffen

Het Internationaal Agentschap voor Kankeronderzoek (IARC) van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) stelt sinds 1972 vast welke stoffen kanker kunnen veroorzaken. Dat doet het door alle wetenschappelijke literatuur over bepaalde risicofactoren bij elkaar te brengen en te laten beoordelen door expertpanels. Op basis van deze IARC-evaluaties is momenteel bekend dat er ongeveer 120 stoffen zijn die kanker kunnen veroorzaken. Daarnaast zijn er ongeveer 90 stoffen die waarschijnlijk kanker kunnen veroorzaken, maar daar is nog onvoldoende wetenschappelijk bewijs voor.

Niet al deze stoffen vallen onder het begrip omgevingsfactoren: soms zijn het noodzakelijke medicijnen, leefstijlfactoren of virussen. Meer dan de helft van deze stoffen kan iemand tegenkomen op het werk of buitens- en binnenshuis. Daar zit ook een aantal stoffen tussen waarvan het heel onwaarschijnlijk is dat iemand daarmee in contact komt, zoals mosterdgas (een oorlogsgas). Deze vormen een laag risico voor de samenleving. Voor andere stoffen ligt dat echter anders. Luchtverontreiniging bijvoorbeeld, waar iedereen in meer of mindere mate (onvrijwillig) aan is blootgesteld, heeft een enorme impact en vormt daarmee een groot risico voor de samenleving.

Het is niet eenvoudig om precies vast te stellen hoe belangrijk omgevingsfactoren zijn bij het ontstaan van kanker. Dit komt doordat omgevingsfactoren per land variëren en ze in bepaalde levensfasen een grotere of kleinere rol kunnen spelen. Op dit moment schatten onderzoekers dat wereldwijd ongeveer 20 procent van de sterfgevallen door kanker te wijten is aan omgevings- en beroepsfactoren. In Europa ligt dit geschatte percentage op ongeveer 10 procent.

Luchtverontreiniging en longkanker

In onze omgeving is er een aantal factoren die een belangrijke rol spelen bij het ontstaan van kanker: luchtverontreiniging en zonlicht. Luchtverontreiniging is een verzamelnaam voor deeltjes en gassen in de lucht die schadelijk zijn voor de gezondheid. Naar schatting wordt ongeveer 10 procent van alle longkankersterfte veroorzaakt door luchtverontreiniging. Om deze reden is het belangrijk dat er in Nederland blijvend wordt gewerkt aan goede luchtkwaliteit. Dat kan onder andere door het verminderen van de uitstoot door weg- en vliegverkeer, industrie en de agrarische sector.

Zonlicht bevat ultraviolette straling die verantwoordelijk is voor verschillende soorten huidkanker, waaronder melanomen. Naar schatting is 70 tot 90 procent van de Europese gevallen van melanoom toe te schrijven aan ultraviolette straling. Aan blootstelling aan uvstraling kan iedereen in principe zelf iets doen, variërend van de schaduw opzoeken, het dragen van beschermende (zwem)kleding tot het smeren met antizonnebrandmiddelen.

Effect leefstijl op kanker

De leefomgeving kan ook een indirect effect hebben op kanker. Zo is bekend dat bepaalde leefstijlfactoren, zoals weinig bewegen en ongezonde voeding, gerelateerd zijn aan kanker. Eet- en beweeggedrag zijn vaak op hun beurt weer een gevolg van de leefomgeving. Is er voldoende gezond voedsel in de buurt verkrijgbaar of zijn er alleen fastfoodrestaurants? Is de supermarkt met de fiets of lopend bereikbaar en zijn er voldoende mogelijkheden om te sporten in de buurt? Al die factoren hebben effect op iemands gedrag. Een gezonde leefomgeving is daarom uitermate belangrijk voor de gezondheid, die bepaalt niet alleen de blootstelling aan vervuilende stoffen, maar ook of (gezonde) keuzen makkelijk te maken zijn.

Kankerverwekkende stoffen op de werkplek

Ook op de werkplek kunnen mensen in aanraking komen met kankerverwekkende stoffen. De stoffen die op dit moment de grootste bijdragen leveren aan het ontstaan van kanker zijn asbest, silica en dieseluitlaatgassen. Deze stoffen kunnen allemaal longkanker veroorzaken. Asbest is ook in verband gebracht met het ontstaan van longvlieskanker (mesothelioom), strottenhoofd- en eierstokkanker. Naast deze stoffen zijn er ook andere beroepsmatige blootstellingen die in verband zijn gebracht met longkanker zoals chroom-6. Chroom-6 komt vrij bij het gebruik of verwijderen van chroomhoudende verf en bij het lassen van roestvrijstaal. Sommige oplosmiddelen die voorkomen in bijvoorbeeld de petrochemische industrie, zoals benzeen en formaldehyde, kunnen leukemie veroorzaken.

Steeds strengere regulering op het gebruik van deze stoffen moet hieraan een halt toeroepen. Zo is het gebruik van asbest in nieuwe producten sinds 1993 verboden in Nederland. De erfenis van het gebruik van asbest en andere kankerverwekkende stoffen blijft echter lang bestaan. Dit komt omdat er veel tijd zit tussen de blootstelling, het ontstaan van kanker en de diagnose. Hier gaan vaak decennia overheen. Ondanks dat de piek aan door asbest veroorzaakte mesothelioom en longkanker inmiddels voorbij is, is het te verwachten dat er de komende dertig jaar – ofwel meer dan vijftig jaar na het verbod – nog duizenden gevallen van longkanker in de periode tot 2050 in Nederland te betreuren zijn.

PFAS

Dit maakt duidelijk dat we heel voorzichtig moeten zijn met het in het milieu toelaten van chemische stoffen die door mensen zijn gemaakt (antropogene stoffen). Als ze eenmaal voorkomen in onze leef- of werkomgeving, zit de mensheid nog (heel) lang aan de mogelijke gevolgen vast. Helaas is dit ook nu weer aan de hand bij de zogenoemde poly- en perfluoralkylstoffen (PFAS), stoffen die gebruikt zijn voor het maken van kookgerei met antiaanbaklaag, waterafstotende kleding, en vlekbestendige stoffen en tapijten. Doordat deze stoffen zeer langzaam afbreken hopen ze in het milieu op waardoor ze nog jaren tot blootstelling leiden.

Blootstelling aan chemische stoffen voorkomen

Omdat er zoveel antropogene stoffen zijn – naar schatting zijn er meer dan 100.000 chemische stoffen toegelaten voor commercieel gebruik – moet hiervan zo snel mogelijk een goed beeld van de mogelijke gezondheidseffecten worden verkregen. Wetenschappers proberen dat te doen door voorspellende mathematische modellen te ontwikkelen en in het laboratorium snelle screeningstests te ontwikkelen die honderden chemische verbindingen kunnen testen op hun potentieel kankerverwekkende eigenschappen. Maar niet alleen in het laboratorium proberen wetenschappers de mogelijke gezondheidseffecten van chemische stoffen op te sporen. Door nieuwe technieken zijn er in het bloed van mensen inmiddels honderden chemische stoffen te bepalen. Omdat het tegenwoordig ook mogelijk is om veel van de biologische processen in het lichaam te meten, kunnen onderzoekers op deze manier kijken of bepaalde chemische stoffen in de bevolking voorkomen en of deze stoffen biologische effecten laten zien die in verband staan met het ontstaan van kanker.

Het exposoom van de mens. Gedurende het leven staat de mens bloot aan allerlei omgevingsfactoren die in meer of mindere mate een rol spelen bij het ontstaan van kanker. Sommige factoren zijn intern, andere extern, zoals luchtkwaliteit, leefomgeving of infecties. (© Stichting BWM)

Risico op kanker verminderen met exposoomonderzoek

Het simultaan meten van veel chemische stoffen maakt het ook mogelijk om te kunnen kijken of juist bepaalde combinaties van chemische stoffen leiden tot ongewenste (stapel)effecten. Dit laatste is belangrijk omdat we in het dagelijks leven niet zijn blootgesteld aan een enkele chemische stof, omgevings- of leefstijlfactor. Het systematisch in kaart brengen van alle omgevings- en leefstijlfactoren om zo de niet-erfelijke factoren van ziekten op te sporen heet exposoomonderzoek. Het doel is om in de toekomst, naast de kennis die er al is om maatregelen te nemen om het risico op kanker te verminderen door het beïnvloeden van omgevingsfactoren, sneller en beter te voorspellen welke andere (combinaties van) omgevingsfactoren kanker kunnen veroorzaken, opdat er gericht kan worden ingegrepen.

Dit arikel komt uit de paperback Kanker. Op 2 februari publiceren we Kanker met een boekpresentatie. Schrijf je nu in!