De waarde van gezond zoet water - Biowetenschappen & Maatschappij

Geen producten in de winkelwagen.

08 oktober 2024
normaal verdiepend

De waarde van gezond zoet water

De auteurs

Gezonde zoete wateren herbergen een goed functionerend ecosysteem waarin planten en dieren een stabiel voedselweb vormen. In Nederland is dit vaak niet het geval. Europese richtlijnen moeten ervoor zorgen dat het binnen afzienbare tijd wél voor elkaar komt. Of dat water dan ook gezond is voor de mens, is nog maar de vraag. Wel om er in te zwemmen en recreëren, en ook om er van de natuur te genieten, maar ongezuiverd sloot- of rivierwater drinken is voorlopig niet verstandig.

Ongeveer 19 procent van het totale oppervlak van Nederland bestaat uit water. Van dat oppervlak behoort het grootste deel tot de zoute kustwateren. In dit hoofdstuk richten we ons op de zoete binnenwateren zoals meren, rivieren, beken, sloten en vennen. Die wateren hebben tal van functies voor de mens. We gebruiken ze als vaarwegen, als zwemwater, als viswater en als bron voor drinkwater of water om akkers te irrigeren. Daarbij stellen we eisen naar aanleiding van die functies: voldoende vis voor sportvissers, weinig waterplanten om de doorgang van boten niet te hinderen, geen blauwalgen of ziekteverwekkers voor zwemwater. Dergelijke eisen maken dat niet alle waterfuncties te combineren zijn en dat leidt soms tot ingewikkelde belangenafwegingen. Wateren met een visfunctie bevatten bijvoorbeeld veel nutriënten zoals stikstof en fosfor. Daardoor zijn ze als zwemwater minder geschikt want nutriënten bevorderen de groei van giftige blauwalgen.

De cultuurhistorische waarde van water

Nederland bestaat voor een groot gedeelte uit een delta van vier grote rivieren: de Rijn, de Maas, de Eem en de Schelde (zie figuur 1). Het gebied dat op een rivier afwatert, wordt ook wel drainagebekken of stroomgebied genoemd. Doordat een aanzienlijk deel van ons land onder zeeniveau ligt, hebben we al sinds de Middeleeuwen leren leven met water. We reguleren het waterpeil via sluizen, stuwen, windmolens en gemalen, we creëren wateroppervlak door turf, zand, grind en klei af te graven en laten water stromen door greppels en sloten aan te leggen. Via droogmakerijen veroverden we land op water. Veel rivieren hebben we gekanaliseerd om het water sneller af te kunnen voeren, het waterpeil op het gewenste peil te houden en om de vaartijd van schepen te bekorten. Veel Nederlandse steden en dorpen zijn ontstaan aan de oevers van rivieren en meren.

Figuur 1. De grote rivieren van Nederland (Bron: Rijkswaterstaat.) ©Stichting BWM

Water is daarmee een belangrijk onderdeel van ons cultureel erfgoed en bepalend in ons landschap. Door klimaatverandering en habitatversnippering staat water als cultureel erfgoed onder druk. Zo zijn schaatstochten op natuurijs zoals de Elfstedentocht – die al sinds 1749 wordt verreden en die in ons collectieve geheugen gegrift staat – een zeldzaam verschijnsel geworden door de warmere winters. Watergerelateerde beroepen zoals rietsnijden verdwijnen omdat de veenmosrietlanden onder druk staan. Hoewel de vorming van culturele waarden rond water vaak een proces van eeuwen is, biedt nieuwe natuur, zoals in onze eeuw de Marker Wadden, ook weer nieuwe kansen voor het ontstaan van nieuw cultureel erfgoed.

De intrinsieke waarde van water

Naast een gebruiksfunctie en een culturele rol hebben oppervlaktewateren ook een intrinsieke waarde. Onder het wateroppervlak en in de oevers huizen tal van planten, dieren, schimmels en bacteriën die bijdragen aan belangrijke ecologische functies, waaronder koolstofopslag, beperken van de CO2-uitstoot en de nutriëntenkringloop. Voor het ecologisch optimaal functioneren van een waterlichaam – een water zoals een beek, stuk van een rivier of een meer – is de hoeveelheid voedingstoffen in het water van groot belang. Daarnaast moet de waterbodem gezond zijn – er moeten voldoende zuurstof en microben aanwezig zijn – en doet de morfologie van het waterlichaam er toe – zijn de oevers beschoeid of natuurlijk? Ook van belang zijn de aard van het gebruik door de mens en de verbinding met andere ecosystemen.

Wateren zijn niet statisch. Het zijn dynamische systemen, zeker als het stromende wateren zijn, zoals rivieren en beken. Chemische en biologische processen wijzigen de samenstelling van de stoffen en materialen die erin zijn opgelost en die erdoor worden afgevoerd. Zo kunnen microbiële afbraakprocessen die in moeraszones plaatsvinden een belangrijke rol spelen in de beschikbaarheid van voedsel in het aanpalende water. Geologische kenmerken van het landschap zoals de samenstelling van de ondergrond – klei, veen of zand –, het microreliëf van het landschap, de aanwezigheid van rivierduinen of de mate van meandering bepalen de bewegingsrichtingen en vooral de verblijfsduur van het water. De duur van het contact van grond- en oppervlaktewater met zowel de land- als waterbodem en de zich daarin bevindende microbiomen, zoals bacteriën, is van invloed op de hoeveelheid opgeloste zouten en organische producten die dat water transporteert. Ook planten, struiken en bomen in het stroomgebied beïnvloeden de chemische samenstelling van het water – zowel het water dat op hun bladeren valt als het water dat zich in de bodem bevindt –, doordat zij bouwstenen zoals stikstof, koolstof en fosfor selectief opnemen en in hun weefsels opslaan.

In de Nederlandse delta bepalen, naast de gebruikelijke geologische kenmerken zoals hoogteverschillen in het landschap en de aard van de ondergrond (zand, veen of klei), vooral kanalisering, stuwen en oprukkende verstedelijking, de verblijfsduur van het water. Dijken beperken de overstromingsvlakte van een rivier en het Nederlandse waterbeheer richt zich op het zo snel mogelijk afvoeren van het water, ook het water in de uiterwaarden langs de rivieren – het land buiten de dijken. De natuurlijke processen die plaatsvinden wanneer land bij hoogwater overspoeld wordt, bijvoorbeeld de aanvoer van basische stoffen zoals kalk, blijven daardoor beperkt. Deze natte overstromingsvlaktes zijn ecologisch zeer waardevol omdat ze gradiënten vormen van water naar land. Ze zorgen voor een mozaïek van biotopen dat ten goede komt aan de biodiversiteit op het land en in het water. Overstromingsvlaktes komen in Nederland helaas bijna niet meer voor.

Overstromingsvlaktes in Nederland

Recent onderzoek laat zien dat een ecologisch goed functionerende overstromingsvlakte langdurig onder water moet staan. Deze tijdelijke wateren, die langere periodes onder water staan, moeten verbonden zijn met permanente wateren – rivieren en plassen in de uiterwaarden – én met de ‘hoogwatervrije’ delen die bijna nooit onder water komen. De tijdelijke wateren moeten voldoende groot zijn en omringd zijn door diverse andere biotopen. Als aan deze condities wordt voldaan, kan zich een complex en divers voedselweb ontwikkelen met veel waterinsecten en vissoorten. Dit grensvlak tussen aquatische en terrestrische systemen wordt de riparische zone genoemd (bij rivieren en beken), of de oeverzone (bij meren). De riparische zone of overzones, met vochtminnende planten- en dierensoorten, spelen een belangrijke rol bij het tegengaan van bodemerosie en bij het vasthouden van nutriënten. Zij zijn van groot belang voor soorten die hun leven zowel in aquatische als terrestrische habitats doorbrengen, zoals libellen, die een water- en een landfase hebben. Het zijn overgangszones met een grote diversiteit aan insecten en vogels.

In het deel van het aquatische ecosysteem dat permanent onder water staat, vormen primaire producenten zoals algen, cyanobacteriën en waterplanten de basis van het voedselweb (zie figuur 2). Deze primaire voedselproducenten leggen koolstof vast met behulp van zonlicht. Ze worden gegeten door primaire consumenten: planten – eters en alleseters zoals slakken en zoöplankton. Deze worden op hun beurt weer gegeten door secundaire consumenten: vleeseters en alles eters zoals vissen, amfibieën, vogels en zoogdieren. Wanneer de primaire en secundaire consumenten doodgaan, zinken ze naar de bodem. Daar worden ze afgebroken door de bodemfauna, die bestaat uit schimmels en bacteriën. De daarbij vrijkomende minerale stoffen kunnen weer opgenomen worden in het voedselweb. De snelheid van die afbraak hangt onder andere af van de aanwezigheid van zuurstof, de zuurgraad en de temperatuur. Parasitaire organismen, waaronder virussen, schimmels en bacteriën, spelen een belangrijke rol in aquatische voedselsystemen. Ze kunnen plagen onderdrukken doordat ze andere organismen infecteren die ziek worden en sterven, die weer voedsel vormen voor weer andere organismen. Parasieten komen op vrijwel alle aquatische organismen voor.

Figuur 2. Eten en gegeten worden binnen een aquatisch voedselweb. © Stichting BWM

Verstoring relaties voedselweb

De relaties binnen een voedselweb kunnen verstoord raken. Bijvoorbeeld doordat er te veel stikstof of fosfor in het water terechtkomt en algen te hard gaan groeien, of doordat een exotische soort zijn intrede doet. De opmars van de Amerikaanse rivierkreeft bijvoorbeeld heeft in menig water geleid tot flinke verstoring. Het dier knipt met zijn scharen waterplanten in stukjes waardoor die minder goed kunnen groeien en de bodem vol komt te liggen met rottende bladeren. Toxische stoffen, waaronder bestrijdingsmiddelen of resten van medicijnen, belemmeren het functioneren van planten en dieren in het voedselweb. Van het bestrijdingsmiddel glyfosaat bijvoorbeeld is bekend dat het de samenstelling van een aquatisch voedselweb kan veranderen doordat bepaalde soorten er gevoeliger voor zijn dan andere.

Ook directe activiteiten van mensen kunnen het voedselweb uit evenwicht brengen. Bijvoorbeeld als mensen de bodem omwoelen tijdens het zwemmen of roeien. Bodemsediment komt dan in de waterkolom terecht, waardoor het zonlicht minder goed de plantenbladeren kan bereiken en hun groei wordt belemmerd. Wanneer een hele groep soorten in het voedselweb wordt uitgeschakeld, kan zelfs een opeenvolging van effecten ontstaan. Als roofvissen, snoeken bijvoorbeeld, uit een water verdwijnen, eten die niet langer de vissen op die zoöplankton eten. Er blijft dan minder zoöplankton over en daardoor kunnen algen – het voedsel van zoöplankton – opbloeien. In ondiepe meren is dit vaak te zien: er vindt een omslag plaats van helder water met planten en zichtjagers zoals de snoek naar troebel water waarin groene algen en zoöplanktonetende vis zoals brasem domineren.

Wanneer is water gezond?

Door een samenspel van vervuiling, overbemesting, verstedelijking en klimaatverandering staat de biodiversiteit en het ecologisch functioneren van wateren onder druk. In Nederland geldt een aantal Europese richtlijnen die gericht zijn op het bewerkstelligen en behouden van een goed functionerend ecosysteem met hoge natuurwaarden. De Kaderrichtlijn Water (KRW) uit 2000 focust op het realiseren en behouden van chemisch schoon en ecologisch gezond oppervlakte- en grondwater. Daarnaast gelden voor sommige wateren de Habitatrichtlijn uit 1992 en de Vogelrichtlijn uit 1979, die zich concentreren op het waarborgen van natuurlijke habitats en soorten. De beschermde gebieden die onder de laatste twee richtlijnen vallen, vormen het Natura 2000-netwerk. Het is opvallend dat de Vogelrichtlijn en de Habitatrichtlijn, die essentieel zijn voor het goed functioneren van een delta en de daarbij behorende ecosystemen (zie figuur 3), niet gelden voor de grote rivieren. Van de vennen daarentegen valt 65 procent onder deze richtlijnen, maar slechts een klein percentage is aangewezen als KRW-waterlichaam. Daarnaast gelden voor sommige wateren ook aanvullende kwaliteitseisen als ze een zwemwaterfunctie hebben (Zwemwaterrichtlijn), als er drinkwater van gemaakt wordt (Drinkwaterrichtlijn) of als ze dienen voor de productie van schelpdieren (KRW-Schelpdierwater).

Overzicht van typen waterlichamen in Nederland, inclusief de percentages waterlichamen die vallen onder de Kaderrichtlijn Water (KRW) en het Natura-2000 netwerk (Bron: compendium voor de leefomgeving, 2021).

Kaderrichtlijn Water

Waterbeheerders onderscheiden diverse typen waterlichamen binnen de KRW op basis van kenmerken zoals de samenstelling van de waterbodem, de mate van stroming en het zoutgehalte. In 2027 moeten alle waterlichamen in Nederland een goede ecologische toestand of een goed ecologisch potentieel bereiken. De chemische kwaliteit en de aanwezigheid van bepaalde soorten algen, vissen, waterplanten en macrofauna moeten dan op orde zijn. Voor ieder watertype is bepaald wat een goede ecologische toestand of goed ecologisch potentieel is. Ondanks een breed scala aan maatregelen wordt in de meeste KRW-waterlichamen de vereiste ecologische toestand op dit moment niet gehaald. Belangrijk knelpunt is de aanwezigheid van toxische stoffen en een overmaat aan nutriënten zoals stikstof en fosfor. Niet-KRW-waterlichamen, dat zijn wateren met een wateroppervlak kleiner dan vijftig hectare of een stroomgebied kleiner dan 10 km2, worden niet of nauwelijks gemonitord zodat we de ecologische toestand van die wateren vaak niet kennen. Het gaat om sloten, stedelijke wateren, vennen, wielen, zandwinputten en bovenlopen van beken, in totaal ongeveer een derde van alle oppervlaktewateren van Nederland. Deze kleine wateren bevinden zich veelal dichtbij mensen, zoals de sloot voor het huis of de vijver in het park. Ze bieden vaak ruimte voor natuur, bijvoorbeeld omdat ze niet gebruikt worden voor scheepvaart, maar ook zij worden vervuild doordat meststoffen (nutriënten) en bestrijdingsmiddelen uitspoelen van boerenland of doordat rioolwater erin wordt geloosd bij heftige regenbuien. Als we deze haarvaten goed in de gaten houden, kunnen we voorkómen dat de waterkwaliteit van de grotere wateren verslechtert.

Wanneer is een water gezond?

Volgens de wettelijke kaders is een water ecologisch gezond als het aan de eisen van de Kaderrichtlijn Water (KRW) voldoet en als de hoge natuurwaarden behaald zijn die de Vogelrichtlijn en de Habitatrichtlijn voorschrijven. De concentraties van bepaalde stoffen zoals nutriënten, pesticiden en zware metalen mogen bepaalde grenswaarden niet overschrijden, er moeten voldoende habitats zijn van voldoende kwaliteit en de gewenste soorten fauna en flora moeten in voldoende mate aanwezig zijn. Ecologisch gezond water betekent dat van nature
voorkomende soorten er kunnen gedijen. In gezond water moet je kunnen zwemmen of recreëren. Of je het water ook kunt drinken is nog maar de vraag, want in het water kunnen nog steeds ziekteverwekkers of toxische stoffen aanwezig zijn. Water drinken kun je voorlopig het beste uit de kraan!

Dit is een ingekort artikel uit ons boek ‘Gezond water. Niet vanzelfsprekend’. Meer lezen over water? Regelmatig verschijnen er nieuwe artikelen op onze website. Bekijk ook het dossier Waterlandbouw en het dossier Afvalwater

 

Over de auteur

Lisette de Senerpont Domis
Hoogleraar Slimme ecologische monitoring bij de Universiteit Twente en hoofd van de groep Translationele wetenschap van het Aquatic Knowledge Centre Wageningen (AKWA) bij het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW).

Meer over dit onderwerp

Zoet water
10 september 2024
Gezond water
Gezond water geeft een overzicht van de problematiek van zoet water. Waar komt het water vandaan? Welke kringloop doorloopt water en wat betekent dit voor de beschikbaarheid van gezond water voor de natuur en de mens? Waarom is de waterkwaliteit van het water in Nederland onvoldoende, wat doen de overheden en andere betrokken partijen eraan en wat kunnen we als burger bijdragen?
Auteurs
Susanne Wuijts
Roy Erkens
en meer
Paperback
Artikel
De (verstoring van de) waterkringloop
Het water op aarde is voortdurend in beweging. Dit geldt vooral voor het vloeibare water en het water in de atmosfeer, die onderdeel zijn van een kringloop: de hydrologische cyclus.
Lees het artikel
Artikel
Burgers meten waterkwaliteit
Citizen science, wetenschap uitgevoerd samen met burgers wordt steeds belangrijker. Meer en meer mensen blijken geïnteresseerd te zijn in de kwaliteit van hun leefomgeving en willen tijd investeren om dat te onderzoeken.
Lees het artikel

Nooit meer iets missen?

Wil je altijd op de hoogte blijven van nieuwe publicaties, dossiers en lesmaterialen? Schrijf je dan in voor onze nieuwsbrief. Wij sturen je maandelijks een overzicht van alle nieuwe content.

Schrijf je in