Ons verleden, heden en toekomst met muggen - Biowetenschappen & Maatschappij

Geen producten in de winkelwagen.

11 april 2022
normaal verdiepend

Ons verleden, heden en toekomst met muggen

De auteurs

De mensheid heeft er twee miljoen jaar over gedaan om een populatie van één miljard te bereiken. Voor de volgende miljard was slechts 120 jaar nodig en de daaropvolgende nog maar 35 jaar. Het zal niemand verbazen dat deze bevolkingsexplosie een enorme impact heeft gehad op het aanzien van de wereld. En daarmee op de leefwereld van de mug. Om te begrijpen wat de toekomst zou kunnen brengen, is het goed om te bedenken hoe we hier zijn gekomen.

De dominante rol van de mens
In het huidige geologische tijdperk, het Antropoceen, beïnvloedt de mens bijna alle processen op aarde. Het menselijk handelen bepaalt in grote mate het landgebruik, de ecosystemen, de biodiversiteit en het uitsterven van soorten. Maar ook welke soorten kunnen floreren omdat ze het goed doen in de mens of in diens leefomgeving, zoals ziekmakende virussen en bacteriën, en ook ratten en steekmuggen.

Landbouw, kolonisatie en industrialisatie
Tot tienduizend jaar geleden was de rondtrekkende mens een integraal onderdeel van het natuurlijke ecosysteem. Dit veranderde toen we het nomadisch bestaan verlieten en nederzettingen gingen bouwen; nederzettingen die inmiddels zijn uitgegroeid tot grootstedelijke gebieden. De impact van deze verandering mag niet worden onderschat. Met veel mensen op één plek kunnen onze ziektekiemen makkelijk permanent circuleren, springen ziekten snel over van vee op mens en kunnen vectoren, zoals muggen en knaagdieren die ziekten verspreiden, zich eenvoudig vestigen. Zo verzamelde de mens in de loop der eeuwen een grote verscheidenheid aan ziekten en vectoren om zich heen.

In de eeuwen daarop heeft de wereldwijde kolonisatie en handel gezorgd voor verdere verspreiding van de gelekoortsmug, de Afrikaanse malariamug en inmiddels ook de Afrikaanse tijgermug. Het was pas aan het eind van de negentiende eeuw dat de centrale rol van muggen in de verspreiding van malaria werd ontdekt, een ziekte die tot dat moment grote aantallen slachtoffers maakte in Europa en tot aan de poolcirkel voorkwam. In reactie daarop begon men wereldwijd met het ontwateren van wetland-ecosystemen en werden andere antimuggenmaatregelen, zoals uitgifte van kinine en plaatsen van horren, op grote schaal gepropageerd.

Schijnbare vooruitgang
De daaropvolgende vijftig jaren werden gekenmerkt door grote wetenschappelijke en medische vooruitgang. Zo werd het gelekoortsvirus (1927) voor het eerst beschreven en werd het antibioticum penicilline (1928) ontdekt. Het gelekoortsvaccin kwam in 1938 in gebruik. Kort na de Tweede Wereldoorlog kwamen synthetische insecticiden tegen muggen in zwang. Het ‘wonderpoeder’ DDT kreeg in 1948 zelfs de Nobelprijs. In 1970 werd Nederland malariavrij verklaard door de Wereldgezondheidsorganisatie.

Enkele decennia lang heerste er een enorm gevoel van optimisme en maakbaarheid. De eerste tekenen van het tegendeel kwamen in de jaren zestig in de vorm van het beroemde boek Silent spring (1962) van Rachel Carson, die waarschuwde voor de nadelige millieueffecten door het willekeurige en overmatige gebruik van insecticiden.

De opkomst van dengue
Inmiddels zijn sommige muggenoverdraagbare infecties sterk teruggedrongen. Het beste voorbeeld is dat van malaria tijdens de Roll back malaria-campagne (1998-2010) van de Wereldgezondheidsorganisatie. Helaas geldt dit niet voor dengue en andere door Aedes-muggen overgedragen infecties zoals zika, gele koorts en chikungunya. Vóór 1970 hadden slechts negen landen ernstige dengue-epidemieën meegemaakt. De ziekte is nu endemisch in meer dan honderd landen. Endemisch betekent dat de ziekte blijft voorkomen in een bepaald gebied zonder dat de patiënten de ziekte elders hebben opgelopen.

Tot de eeuwwisseling waren bevolkingstoename, verstedelijking en globalisering, en ook het gebrek aan effectieve bestrijding van de mug, de belangrijkste aandrijvers van de wereldwijde toename van dengue. De vier verschillende typen van het denguevirus zijn inmiddels wereldwijd verspreid omdat mensen meer reizen dan ooit tevoren.

Muggen overdraagbare ziekten in Nederland
De gelekoortsmug, en in mindere mate de tijgermug, voeden zich bijna uitsluitend met mensen en gedijen goed in stedelijke omgevingen. Tegelijk werd de bestrijding van gelekoortsmuggen steeds lastiger omdat de volwassen muggen resistentie hebben ontwikkeld tegen zo ongeveer elk insecticide. Dit heeft geleid tot een (her)waardering van innovatieve technieken die de muggenpopulatie drastisch kunnen reduceren. Deze technieken zijn noch gemakkelijk, noch goedkoop en kennen elk eigen uitdagingen en ethische bezwaren.

Nu Noord-Europa wordt geconfronteerd met het sterk oprukken van verschillende invasieve muggensoorten, wordt ook de klimaatverandering en met name de opwarming als een belangrijke impuls voor de opkomst van dengue genoemd. Samen met de verwachte hogere zomertemperaturen vergroot dit het risico op het opduiken van door muggen overdraagbare ziekten in Nederland.

De huidige bekende verspreiding van de gelekoortsmug en de Aziatische tijgermug in Europa (oktober 2021). Bron: ECDC/EFSA

Blik op de toekomst
Hoe zal Nederland er in 2050 of 2100 uitzien? Veel zal afhangen van de toekomstscenario’s die zijn gemaakt in relatie tot de verschillende CO2-uitstootscenario’s en opwarming van de aarde door het klimaat- panel IPCC. Daarnaast staan we in Nederland ook voor andere grote opgaven zoals het verlagen van de stikstofneerslag, het verminderen van bodemdaling, het tegengaan van de toenemende verzilting en het oplossen van de woningnood. Verder is er een breed gedragen roep om een gezonde leefomgeving met veel groen en blauw die het menselijk welzijn, biodiversiteit en sociale cohesie centraal stelt maar ook aanpassing aan een veranderend klimaat. Dit verandert niet alleen de leefomgeving van de mens, maar ook die van de mug.

Op dit moment wordt dan ook veel onderzoek gedaan naar de relatie tussen de mens, de mug en de veranderende leefomgeving, want de grote invloed van de mens op de planeet aarde heeft muggen tot nu toe geen windeieren gelegd.

 

 

Over de auteurs

Marieta Braks
Medisch entomoloog
Maarten Schrama
Universitair docent, ecosysteemecologie Universiteit Leiden