Invloed van alcohol op de hersenen

Langdurig alcoholgebruik heeft effect op het geheugen, oriëntatie- en planningsvermogen, doordat alcohol de beschermende vette laag rond de zenuwcellen aantast. Door tijdig te stoppen met drinken herstelt dit vaak weer.

Alcohol verandert de signaaloverdracht in de hersenen. Het zorgt voor een ‘roes’, waardoor iemand zich minder geremd voelt. Na één of twee glazen alcohol kan iemand aanvankelijk zelfs alerter worden. Maar na een half uur en bij meerdere glazen alcohol slaan deze effecten snel om: de reactiesnelheid neemt af, het gedrag raakt ontremd, iemand wordt slaperig of juist heel druk en soms somber. Nadat het lichaam de alcohol heeft afgebroken, wordt het reactievermogen weer normaal en verdwijnt het ontremde gedrag. Bij langdurig gebruik van grote hoeveelheden alcohol kan echter hersenschade optreden.

Effecten alcohol op de lange termijn

Als het gaat om de langetermijneffecten van alcohol op de hersenen, is er onderscheid tussen het effect van een jarenlange alcoholverslaving en van jarenlang matig gebruik. Bij langdurige alcoholverslaving treden er veranderingen in de hersenen op, waaronder afwijkingen in de kleine hersenen, de tussenhersenen en de hersenschors. Deze afwijkingen zijn te zien op hersenscans. Zowel de hersencellen als het isolatiemateriaal (myeline) rond de verbindingsbanen (axonen) tussen hersencellen worden aangetast door alcohol. Hierdoor kunnen het geheugen, complexe denkfuncties (denk aan planningsvermogen of impulscontrole) en de visueel ruimtelijke vaardigheden (zoals complexe patronen kunnen zien of het leggen van puzzels) verminderen.

Effect van alcohol op de zenuwcellen. Overmatig alcoholgebruik kan leiden tot de afbraak van myeline rond de uitlopers (axonen) die signalen overbrengen. Hierdoor ontstaan problemen bij het denken. Door te stoppen met drinken kan de myelineschade weer herstellen en verbeteren de verstoorde denkfuncties. © Stichting BWM

Na het stoppen met alcohol treedt in de loop van vele maanden een langzaam herstel op, omdat de beschermlaag rond de verbindingsbanen terugkeert. Daardoor verbetert het denken, vaak zelfs weer tot het oude niveau.

Alcoholgebruik en dementie op vroege leeftijd

Overmatig of zwaar alcoholgebruik – meer dan veertien standaardglazen per week – verhoogt het risico op dementie, vooral bij mensen die wat ouder zijn en al geheugenproblemen hebben. Veranderingen in de hersenen worden vaak gezien bij mensen die (veel) drinken, maar er is geen duidelijk verband met een vermindering van de denkfuncties die aan deze hersengebieden zijn gekoppeld. Alcoholgebruik lijkt vooral een rol te spelen bij de ontwikkeling van dementie op vroege leeftijd (jonger dan 65 jaar). Afname van de uitlopers van zenuwcellen (de witte stof ) is vastgesteld door MRI-scans en autopsie na overlijden. Alcoholgerelateerde dementie is een relatief nieuwe vorm van dementie waar sinds kort onderzoek naar wordt gedaan.

Effect alcohol hersenen jongeren

Hersenen in ontwikkeling zijn vermoedelijk kwetsbaarder voor schade door alcohol. Helaas zijn de onderzoeksresultaten verre van eenduidig. Een groot vergelijkend onderzoek bij jongeren in Nederland die niet, weinig of veel dronken tussen hun twaalfde en achttiende levensjaar, liet geen eenduidige effecten in de hersenen zien. Dit gold ook voor de denkfuncties, waaronder intelligentie.

Veel onderzoek bij jongeren richt zich op het zogenoemde bingedrinken: op één dag heel veel alcohol drinken en daarna weer dagenlang weinig tot niets. Ook hier geldt dat frequent en hevig alcoholgebruik niet zonder meer leidt tot ernstige blijvende hersenschade. Bij jongvolwassenen die zich als jongere vaak hebben overgegeven aan bingedrinken maar daar al geruime tijd mee zijn gestopt, zijn geen duidelijke schadelijke effecten op het denken en geen duidelijke hersenschade gevonden. Dat neemt niet weg dat het nog steeds mogelijk is dat er op latere leeftijd alsnog negatieve effecten optreden. Hiervoor is nog een langlopend Nederlands onderzoek gaande.

Wat wel onomstotelijk vaststaat, is dat alcoholgebruik tijdens de zwangerschap schadelijk is voor de hersenen van het ongeboren kind, wat kan leiden tot foetaal alcoholspectrumstoornis.

Wernicke-encefalopathie

Alcoholische dranken bevatten veel calorieën en sommige gebruikers gaan daardoor erg weinig en ongezond eten, waardoor vitaminetekorten kunnen ontstaan. Door een ernstig tekort aan vitamine B1(thiamine) kan wernicke-encefalopathie ontstaan: een ernstige hersenziekte die plotseling optreedt en waarbij de patiënt vaak verward raakt, oogbewegingsstoornissen ontwikkelt of zwalkend gaat lopen.

Wanneer deze ziekte snel wordt behandeld met een grote hoeveelheid thiamine kan volledig herstel optreden. Om wernicke-encefalopathie te voorkomen adviseren de Nederlandse richtlijnen om alle mensen met een alcoholverslaving tweemaal daags 50 milligram thiamine te laten slikken.

Korsakovsyndroom

Wanneer een wernicke-encefalopathie niet op tijd wordt behandeld, kan het syndroom van Korsakov ontstaan. Dit is een ernstige geheugenstoornis, waarbij herinneringen uit het verleden onjuist in de tijd worden geplaatst, nieuwe informatie moeilijk wordt opgeslagen en veel alledaagse geheugenfouten optreden (confabulaties). Daarnaast kunnen er problemen zijn bij het plannen en organiseren van gedrag (executieve disfuncties) en bij het opstarten van handelingen (apathie). Het syndroom van Korsakov is meestal onomkeerbaar. De schade in de thalamus, een gebied in de tussenhersenen dat een schakelstation is bij verschillende denkfuncties, is blijvend. Mensen met Korsakov kunnen meestal niet meer zelfstandig functioneren en hebben veel begeleiding of zorg nodig.

Dit artikel komt uit de paperback Alcohol, dat op 14 december wordt gepubliceerd.