Een vaccin tegen lymeziekte

Een vaccin tegen lymeziekte voor mensen is er niet, maar daar is na decennia hard werken, inmiddels wel zicht op. De groeiende wereldwijde ziektelast en het grote aantal verschillende soorten Lymebacteriën schreeuwt om een veilig en effectief vaccin.

De eerste pogingen om een vaccin te ontwikkelen dateren van kort na de ontdekking van de Borrelia-bacterie – zo heet de Lymebacterie – in de jaren tachtig van de vorige eeuw. Aanvankelijk werd een vaccin van gedode bacteriën bereid en uitgetest in dierstudies. Een paar jaar later ontdekte men een eiwit op het buitenoppervlak van de bacterie, het ‘outer surface protein A’ (OspA). Hiermee werd een vaccin ontwikkeld dat bij dieren bescherming bood tegen lymeziekte. Het OspA-eiwit zit op het oppervlak van Borrelia-bacteriën die zich in de darm van de teken bevinden. Maar, wanneer de teek aan een zogeheten bloedmaaltijd begint, verdwijnt het eiwit van het oppervlak. De Borrelia-bacteriën maken op het moment dat ze van de teek naar de mens worden overgedragen een ander oppervlakte- eiwit aan, namelijk het ‘outer surface protein C’ (OspC).

Uniek transmissieblokkeringsmechanisme

Hoe kan het OspA-vaccin dan eigenlijk werken? Dat kan door een uniek transmissie-blokkeringsmechanisme. Dat werkt als volgt: als een teek zich voedt op iemand die is gevaccineerd met het OspA-vaccin, dan worden OspA-antistoffen door de teek opgenomen tijdens de bloedmaaltijd. Deze OspA-antistoffen binden zich vervolgens aan het OspA-eiwit op de Borrelia-bacterie en doden de bacterie in de darm van de teek, nog voordat deze überhaupt kan worden overgedragen naar de mens (zie figuur).

Werkingsmechanisme van het vaccin dat is gebaseerd op het eiwit OspA op het buitenoppervlak van de Borrelia-bacterie. (© Abhijeet Nayak; aanpassingen Jos van den Broek)

Twee farmaceutische bedrijven – SmithKline Beecham (nu GSK) en Pasteur Mérieux Connaught (nu SanofiPasteur) – ontwikkelden in het verleden een OspA-vaccin voor lymeziekte bij de mens, respectievelijk LYMErix en ImmuLyme. Beide vaccins bleken in klinische studies in mensen na drie inentingen effectief: 76 procent voor LYMErix en zelfs 92 procent voor ImmuLyme. Na klinische studies was LYMErix beschikbaar voor menselijk gebruik in de Verenigde Staten van 1998-2002. Kort nadat het vaccin op de markt kwam, kwamen er echter geluiden over mogelijke vaccin-gerelateerde gewrichtsontstekingen. Er werd gespeculeerd dat vaccinatie met OspA kon leiden tot een autoimmuunreactie, omdat een klein deel van het OspA-eiwit van de Borrelia-bacterie gelijkenis vertoonde met een menselijk eiwit. Door de vaccinatie zou het afweersysteem zich gaan richten tegen eigen weefsel en zo een ontstekingsreactie veroorzaken. Dat leidde tot verschillende schadeclaims. Hoewel het ‘Amerikaanse RIVM’ (Center for Disease Control, CDC) deze claims van de hand wees, leidde het wel tot grote rechtszaken tegen SmithKline Beecham. Door de negatieve publieke beeldvorming die mede hierdoor ontstond daalde de verkoop van LYMErix zodanig dat de firma in 2002 zich genoodzaakt voelde het vaccin van de markt te halen. ImmuLyme werd überhaupt nooit geregistreerd voor commercieel gebruik.

Inmiddels zijn er tweedegeneratie OspA-vaccins ontwikkeld. In deze vaccins is het deel van het OspA-eiwit dat zou leiden tot autoimmuunreacties zekerheidshalve verwijderd. Bovendien, in tegenstelling tot de oude OspA-vaccins, bevatten deze vaccins meerdere OspA-varianten van verschillende Borrelia-bacteriesoorten die verantwoordelijk zijn voor lymeziekte in de Verenigde Staten en Europa. Baxter Biosciences ontwikkelde een vaccin met in totaal zes OspA-varianten van vier Borrelia- soorten. Van dit vaccin is in gezonde vrijwilligers aangetoond dat het veilig was en welke dosering de gewenste afweerrespons opwekte. Een grootschalig klinisch onderzoek in mensen dat had moeten aantonen dat het vaccin ook voldoende effectief was tegen lymeziekte is, om onbekende redenen, nooit uitgevoerd.

Nieuw vaccinatieonderzoek Lymeziekte

Biotechnologiebedrijf Valneva ontwikkelde het zogenaamde VLA15-vaccin, bestaande uit fragmenten van het OspA-eiwit die samen zes OspA-varianten vertegenwoordigen. Ook dit vaccin is in mensen getest op veiligheid en de juiste dosering. Meer recentelijk is Valneva een samenwerking aangegaan met Pfizer om het vaccin verder te ontwikkelen en is er een grote internationaal fase 3 vaccinatieonderzoek gestart in de Verenigde Staten en Europa, waaronder in Nederland. De resultaten van dit onderzoek worden eind 2025 verwacht. Afhankelijk van de resultaten zou dit kunnen betekenen dat er vanaf 2026 een Lymeziekte-vaccin beschikbaar is voor mensen.

Daarnaast heeft Moderna twee mRNA Lyme-vaccins ontwikkeld, dezelfde aanpak die werd gebruikt voor het maken van het COVID-19 vaccin. Een van die vaccins, mRNA-1982, is gebaseerd op een enkele variant van OspA van de Borrelia-bacterie die Lymeziekte veroorzaakt in Noord-Amerika. Het andere, mRNA-1975, is gericht tegen zeven verschillende OspA eiwitten van verschillende Borrelia-bacteriën die Lymeziekte veroorzaken in Noord-Amerika en Europa. Beide vaccins bevinden zich momenteel in fase I/II klinisch onderzoek in mensen.

Een vaccin tegen lymeziekte lijkt dus met de dag dichterbij te komen. Teken kunnen echter ook andere ziektes overbrengen. In het Amsterdam UMC wordt daarom onderzoek gedaan naar een anti-teken vaccin met het idee dat een dergelijk vaccin niet alleen tegen Lymeziekte, maar ook tegen andere tekenbeetziekten kan beschermen. Dit onderzoek bevindt zich nog in de vroege fase en voordat een dergelijk vaccin beschikbaar zou komen voor mensen, zijn we zeker vijf tot tien jaar verder.