Slapeloosheid, oorzaken en oplossingen

Langdurige slapeloosheid komt veel voor in Nederland. Slaapmiddelen lossen dit probleem meestal niet op. Slechts een klein deel van de mensen met langdurige slapeloosheid krijgt gedragstherapie, terwijl die beter werkt.

De meest voorkomende slaapstoornis is langdurige slapeloosheid. Mensen met een zogenoemde insomniestoornis hebben minimaal drie keer per week, gedurende drie maanden, problemen met in- of doorslapen en zijn zo moe dat ze hinder ondervinden bij hun dagelijkse activiteiten. Overdag zijn ze vermoeid, prikkelbaar, somber of slaperig en hebben moeite met concentreren of onthouden. Insomnie treft meer vrouwen dan mannen en komt vaker voor bij oudere mensen. Ongeveer een derde van de bevolking slaapt regelmatig slecht en ongeveer tien procent heeft een insomniestoornis.

Psychische problemen
Slaapproblemen komen veel voor en vergroten de kans op andere lichamelijke en psychische aandoeningen. Onbehandelde langdurige slapeloosheid is bijvoorbeeld een risicofactor voor het ontwikkelen van hart- en vaatziekten, een angststoornis of een depressie. Ook is er een groter risico dat iemand suïcidaal wordt.
Langdurige slapeloosheid genereert hoge maatschappelijke kosten. Zo doen mensen met insomnie een groter beroep op de zorg, omdat ze bijvoorbeeld vaker naar een arts gaan of medicijnen gebruiken. De gezondheidszorg heeft nog geen goed antwoord te bieden. Momenteel krijgt maar een klein deel – ongeveer tien procent – van alle insomniepatiënten de benodigde zorg zoals omschreven in de richtlijnen, namelijk een kortdurende cognitieve gedragstherapie.

Drie onderliggende factoren van slapeloosheid
Volgens de huidige wetenschappelijke inzichten liggen er drie factoren aan slapeloosheid ten grondslag: de voorbestemmende, uitlokkende en onderhoudende factoren. Iemand kan een zekere gevoeligheid hebben voor slaapproblemen door genetische of persoonlijkheidskenmerken zoals perfectionisme of door sociale omstandigheden zoals een gehorig huis. Daardoor is die persoon als het ware voorbestemd om slaapproblemen te krijgen. Bij uitlokkende factoren gaat het om een stressvolle levensgebeurtenis, zoals een scheiding of ontslag, een psychische stoornis of een medisch probleem. Dat leidt vaak tot acute slapeloosheid. Als de uitlokkende factor verdwijnt, gaat ook de slapeloosheid normaal gesproken over. Onderhoudende factoren zorgen dat de slapeloosheid blijft als de uitlokkende factor voorbij of minder relevant is. Voorbeelden hiervan zijn: lang in bed liggen, frequent slapen overdag, piekeren en negatieve conditionering. Het lukt bijvoorbeeld wel om te slapen op de bank maar eenmaal in bed is de slaap verdwenen. De onderhoudende factoren zorgen ervoor dat iemand verstrikt raakt in een vicieuze cirkel van slapeloosheid.

Het driefactorenmodel van langdurige slapeloosheid. © Spielman & Glovinsky, 1991, Verbeek & Van de Laar, 2015

De manier waarop iemand omgaat met acute slapeloosheid, vooral de gedachten erover en het gedrag erbij, bepaalt in belangrijke mate of het probleem chronisch wordt. Als iemand gaat piekeren over het gebrek aan slaap en de gevolgen hiervan overdag, wordt de vicieuze cirkel gevoed. Hij of zij kan de eigen gedachten moeilijk tot rust brengen, waardoor vervolgens fysiologische overactiviteit ontstaat zoals extra spierspanning en emotionele overactiviteit: de persoon gaat zich meer zorgen maken, raakt gestrest of wordt angstig.

Vicieuze cirkel van slapeloosheid
In de vicieuze cirkel van slapeloosheid versterken de slaapbelemmerende gedachten, verkeerde slaapgewoonten, en fysiologische en emotionele overactiviteit elkaar.

De vicieuze cirkel van langdurige slapeloosheid © Verbeek & Van de Laar, 2015.

Cognitieve gedragstherapie beter dan slaappillen
Artsen schrijven vaak slaapmiddelen voor bij insomnie. Toch is het beter om kortdurende cognitieve gedragstherapie voor insomnie (CGTi) te geven. Uit onderzoek blijkt dat de therapie op korte termijn even effectief is als slaapmiddelen en op lange termijn zelfs effectiever. Veertig procent van de patiënten herstelt volledig en bij nog eens dertig tot veertig procent verbetert de slaap aanzienlijk. Een groot onderzoek naar de effectiviteit van CGTi liet zien dat mensen niet alleen beter gingen slapen, maar dat de gedragstherapie ook de stemming en levenskwaliteit verbeterde.

Het doel van een kortdurende gedragstherapie voor insomnie is het doorbreken van de vicieuze cirkel. Dat wordt gedaan met voorlichting over slaap, het bijhouden van een slaapdagboek, het doorbreken van verkeerd aangeleerde slaapgewoonten, het aanpakken van slaapbelemmerende gedachten en het leren verminderen van fysiologische spanning met ontspanningsoefeningen of meditatie.

Vooral als het slecht slapen op de voorgrond staat en beperkingen geeft in het functioneren overdag, zullen mensen baat hebben bij deze behandeling. Chronische slaapproblemen ontstaan vaak niet vanzelf en zullen in de meeste gevallen ook niet vanzelf overgaan. Er is een gedragsverandering en een andere manier van denken nodig. De therapeut heeft een ondersteunende rol en helpt vooral bij het verkrijgen van zelfinzicht en zelfredzaamheid. Patiënten vinden de thuiswerkopdrachten en slaapbeperking – niet overdag slapen bijvoorbeeld – vaak zwaar. Ze moeten voldoende gemotiveerd zijn en ‘genoeg’ last hebben van de insomnie. Een online therapie met feedback van een therapeut of een therapie via een boek, al dan niet met therapeut werkt ook goed, zo blijkt uit recent onderzoek. Er zijn nog te weinig zorgprofessionals bekend met deze behandeling (die overigens niet wordt vergoed). Er wordt daarom hard gewerkt om de huisarts en GGZ te helpen bij het herkennen en behandelen van langdurige slapeloosheid, zodat de mensen die eraan lijden de benodigde hulp krijgen.