De zorg voor gezond water in de toekomst - Biowetenschappen & Maatschappij

Geen producten in de winkelwagen.

22 oktober 2024
normaal verdiepend

De zorg voor gezond water in de toekomst

De auteurs

De zoete wateren in Nederland staan onder druk. Ze worden belast met meststoffen en giftige stoffen. Bovendien hebben stuwen, sluizen en dammen hun natuurlijk functioneren de afgelopen decennia stevig ingeperkt. Dat heeft grote consequenties voor het leven in die wateren en voor de mens. Toch is de situatie niet hopeloos. De oplossingen zijn er, de wil vaak ook.

Ecologische doelen en mestbeleid

Het mestbeleid wordt in Nederland vooral op landelijk niveau vormgegeven. Waterschappen en provincies hebben de mogelijkheid om in hun beheergebied aanvullende eisen te stellen voor specifieke gebieden, zoals bemestings- en spuitvrije zones langs het water. Deze mogelijkheid wordt nu maar beperkt benut. De reden hiervoor is vaak dat de problematiek van nutriënten voor grote gebieden speelt en daarom beter op landelijk niveau kan worden aangepakt.

Om de doelen volledig te kunnen halen zijn de landelijke, algemene regels voor het gebruik van mest niet voldoende. Deels komt dat ook doordat deze vooral uitgaan van de nitraatnorm van 50 mg per liter in grondwater. Deze norm is gericht op de drinkwaterfunctie. Voor stikstof in oppervlaktewater ligt deze een factor drie tot vier lager, afhankelijk van het type waterlichaam. Deze doelen worden echter op provinciaal niveau vastgesteld en in het landelijke mestbeleid worden deze provinciale doelen niet voldoende expliciet meegenomen.

Deze situatie heeft in Nederland geleid tot een veelheid aan projecten en initiatieven waaraan boeren op vrijwillige basis kunnen deelnemen. Het gaat daarbij om subsidies en om landbouwkundig advies. De laatste jaren heeft het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer hierin een belangrijke rol, maar ook individuele provincies, waterschappen en drinkwaterbedrijven zijn soms al decennialang actief op dit gebied. Sommige van deze initiatieven zijn heel succesvol en deelnemende boeren kunnen goede resultaten behalen. De keerzijde is dat de maatregelen voortdurende aandacht vragen van de deelnemende boer naast de reguliere bedrijfsvoering. Verder is financiering vaak alleen tijdens het project beschikbaar, waardoor het lastig is om de maatregelen daarna nog voort te zetten.

Tenslotte is het nodig dat er voldoende boeren deelnemen om daadwerkelijke verbetering van de waterkwaliteit te bereiken. Over het algemeen doen er te weinig boeren mee met dit soort initiatieven om de gewenste waterkwaliteit voor elkaar te krijgen. Dat is jammer, juist omdat het goed is als boeren zoveel mogelijk zelf kunnen bepalen welke combinatie van maatregelen het beste werkt voor hun bedrijf.

De invoering van regels leidt in het algemeen vaak tot discussie met de partijen die erdoor worden geraakt. Dat kan leiden tot aanpassing van de regels of vertraging. Maar voor de Kaderrichtlijn Water komt de uiterste datum voor het voldoen aan de doelen (december 2027) al snel dichterbij, dus veel tijd is er niet. Het Landbouwakkoord leek een mooi voorbeeld te worden van een manier om met dit dilemma om te gaan. Eerst partijen voor een afgesproken periode de ruimte geven om zelf maatregelen te nemen. En als dat onvoldoende werkt, dan de regels aanscherpen. Het Landbouwakkoord is er uiteindelijk niet gekomen. In Denemarken is een soortgelijk initiatief wel gestart. Inspirerend daarbij is dat bijna alle Deense politieke partijen dit initiatief hebben gesteund vanuit het besef dat maatregelen hard nodig zijn. Net als voor klimaat vraagt de zorg voor gezond water om inzet voor de korte en lange termijn.

Betere vergunningverlening, toezicht en handhaving

Er is een verbeterslag nodig in de vergunningverlening, het toezicht en de handhaving om te zorgen dat er meer zicht komt op de stoffen en processen door het bedrijf dat een vergunning aanvraagt. De uitvoering van deze verbeterslag ligt vooral bij de waterbeheerders – Rijkswaterstaat en de waterschappen. Om bij een nieuwe vergunningsaanvraag beter te kunnen beoordelen wat nog wel kan en wat niet, zou het helpen als er een overzicht van vergunningen was dat ook andere partijen kunnen inzien. In Vlaanderen bestaat zo’n overzicht al. Toezicht en handhaving door verschillende overheden kunnen dan beter worden afgestemd en gerichte monitoring van de waterkwaliteit kan dit proces ondersteunen.

Inzet van watertechnologie

Bij de aanpak van puntlozingen is ook een grotere inzet van watertechnologie mogelijk. Nederland is koploper in de ontwikkeling van waterzuiveringssystemen. Daarbij kan het gaan om oxidatietechnieken (zoals UV of ozon) waarbij stoffen worden omgezet of scheidingstechnieken (met membranen) en absorptietechnieken (bijvoorbeeld met actieve kool) waarbij stoffen worden ‘afgevangen’. We passen deze geavanceerde technologie in Nederland vooral toe bij drinkwaterbereiding en nauwelijks bij allerlei vormen van afvalwaterzuivering. Dit kan wel, en veel landen om ons heen doen dat ook. Zij zetten bijvoorbeeld koolfilters of ozonisatie in bij de behandeling van afvalwater. Deze zuiveringsstappen kunnen de emissies naar het water aanzienlijk terugdringen. Aanpak bij de bron Vergunningen en technologie zijn echter end-of-pipe-oplossingen.

Het liefst wil je lozingen van milieuverontreinigende stoffen in het watersysteem zoveel mogelijk terugdringen op de plek waar ze ontstaan. Dit vraagt om een veel bewustere omgang met stoffen door bedrijven en door onszelf. Dit kan onder andere door ‘slimme stoffen’ te gebruiken, die vanuit hun ontwerp al veilig, duurzaam en functioneel zijn, bijvoorbeeld omdat ze minder giftige of beter afbreekbare stoffen bevatten. Stoffen die beter afbreekbaar zijn, leiden immers minder gemakkelijk tot milieuproblemen, simpelweg omdat de concentraties bij blijvend gebruik niet oneindig kunnen opstapelen.

Als burger kun je ook bewuster keuzes maken in de producten die je gebruikt in en rondom huis. Het is niet altijd makkelijk om te weten te komen welke chemicaliën er allemaal zitten in een product dat je koopt, maar er komen wel steeds meer speciale apps en websites beschikbaar die je dat kunnen vertellen. Heel vaak zijn er prima niet-chemische alternatieven voorhanden. En mocht je toch chemicaliën willen gebruiken, volg dan vooral de gebruiksaanwijzing en gebruik niet meer dan is aangegeven. Overdosering is niet alleen slecht voor het milieu en voor je gezondheid, maar ook voor je portemonnee. Vervuiling voorkomen is goedkoper.

Al de hier genoemde zaken kosten, naast bewustzijn, inzet en capaciteit, natuurlijk ook geld. Monitoren, handhaven, aanvullende technologie, is al die inzet voor gezond water de moeite wel waard? De ervaringen met bodemvervuiling en waterbodemvervuiling hebben ons geleerd, dat saneren vele malen duurder is dan het voorkómen van vervuiling. De kosten van milieuvervuiling worden bovendien vaak uit de algemene lasten betaald, met belastinggeld van burgers en bedrijven, en niet door de vervuiler. Het principe van ‘de vervuiler betaalt’ blijkt in de praktijk vaak lastig toe te passen, omdat het een diffuse bron is of een verontreiniging uit het verleden.

Gezond water

Tot slot is het goed om te benoemen dat een gezonde leefomgeving ook belangrijk is voor onze eigen gezondheid. Een gezonde leefomgeving nodigt uit tot meer bewegen en ontmoetingen met andere mensen. Onderzocht is dat de aanwezigheid van water daarbij een positieve invloed heeft, onder andere voor de vermindering van stress. En dat draagt weer bij aan het beheersbaar houden van zorgkosten.

Dit is een ingekort artikel. Het volledige artikel vind je in de paperback Gezond Water.

Over de auteurs

Susanne Wuijts
Projectmanager en senior onderzoeker Waterkwaliteit en governance bij het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) en gastmedewerker bij de Universiteit Utrecht, faculteit Recht, Economie, Bestuur en Organisatie.
Annemarie van Wezel
Hoogleraar Milieu-ecologie bij het Instituut voor Biodiversiteit en Ecosysteemdynamica van de Universiteit van Amsterdam.
Marleen van Rijswick
Hoogleraar Europees en nationaal waterrecht bij de Universiteit Utrecht.
Abonnement

Mis nooit meer een publicatie

Met een jaarabonnement mis je niets meer! Wil je altijd op de hoogte blijven van de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van de biowetenschappen? Neem dan een abonnement! Hiermee ontvang je een korting van 40% ten opzichte van de prijs in de webwinkel. Daarnaast betaal je geen verzendkosten bij een abonnement. Het abonnement gaat in per 1 januari van het nieuwe kalenderjaar. Je kunt te allen tijde opzeggen, waarna je alleen nog de cahiers ontvangt die je hebt betaald.

Jaarabonnement
Drie keer per jaar krijg je onze boeken automatisch thuisgestuurd. Zo bespaar je flink op de losse verkoopprijs en blijf je altijd op de hoogte.
Bekijk abonnement

Nooit meer iets missen?

Wil je altijd op de hoogte blijven van nieuwe publicaties, dossiers en lesmaterialen? Schrijf je dan in voor onze nieuwsbrief. Wij sturen je maandelijks een overzicht van alle nieuwe content.

Schrijf je in