De stormachtige opmars van de banaan als fruit

De bananenmarkt is vanaf de jaren zestig enorm gegroeid, maar de populariteit van de banaan als fruit dateert al van ver daarvoor. Nu bedreigen ziekten de bananenteelt. Tijd voor een nieuwe episode met andere landbouwmethoden en beter betaalde arbeid.

De wieg van de banaan staat in Azië. De wilde banaan, die oorspronkelijk in het bos groeide en tjokvol zaden zat, werd naar schatting zo’n zevenduizend jaar geleden gedomesticeerd. In de zestiende en zeventiende eeuw, toen de Latijns-Amerikaanse landen en de Caraïben nog koloniën waren van Spanje, Portugal, Engeland, Frankrijk en Nederland, werden hier al bananenplanten naartoe gebracht, veelal als voedsel voor de slaven op de suikerplantages. Vanaf ongeveer 1870 kwamen vanuit Jamaica en Honduras de eerste bananentrossen de Verenigde Staten binnen, met kleine vrachtschepen en geproduceerd door kleine boeren. Die trossen kwamen bij de kruidenier te hangen en de bananen werden ter plekke van de tros gesneden.

Massamarkt voor bananen

In het zuiden van de Verenigde Staten importeerden tientallen kleine fruithandelaren de bananentrossen. Uiteindelijk bleven er  twee bedrijven over die bananen importeerden: de United Fruit Company (voorloper van Chiquita) en de Standard Fruit Company (voorloper van Dole). Het bouwen van koelschepen vergde grote investeringen en alleen door fusies kon genoeg kapitaal bijeengebracht worden om die te bekostigen. Met koelschepen konden ook de eerste bananen naar Europa worden vervoerd, nu zo’n honderd jaar geleden, waarna de banaan ook hier aan zijn opmars begon. De verbetering van logistiek en transport lag dus ten grondslag aan de ontwikkeling van een massamarkt voor bananen.

Monocultuur

De grote bananenbedrijven begonnen zich ook direct met de kwaliteit van de bananen te bemoeien en namen uiteindelijk de productie zelf ter hand. De bananenbedrijven zorgden voor de aanleg van spoorlijnen en andere infrastructuur, zoals spoorbruggen over rivieren, havens en telegrafie. In ruil daarvoor gaven regeringen in heel Midden-Amerika grote concessies uit van tienduizenden hectares vruchtbaar land aan weerszijden van de spoorlijnen. De bedrijven kregen ook rechten om de tropische bossen en waterbronnen te exploiteren. Al spoedig werden uitgestrekte wouden en mangrovebossen gekapt en moerassen drooggelegd om plaats te maken voor enorme plantages van maar één variëteit banaan: de GrosMichel. Die was erg productief en leverde grote trossen op van zes, zeven, acht of wel negen kammen (ook wel ‘handen met vingers’ genoemd).

Honderden kleine en middelgrote producenten bleven ook bananen produceren, maar werden volledig afhankelijk van de grote bananenbedrijven die het monopolie hadden op het spoorweg- en zeetransport. De grote bananenbedrijven kregen het feitelijk voor het zeggen.

Populariteit banaan nam toe

De banaan was aanvankelijk nog een exotisch stuk fruit, maar werd al spoedig een product voor massaconsumptie. In 1915 werden er al vijftig miljoen bananentrossen geïmporteerd in de Verenigde Staten. Met een bevolking van destijds honderd miljoen mensen kwam dat neer op tien kilo per hoofd van de bevolking. Het feit dat bananen het hele jaar door beschikbaar zijn, in tegenstelling tot seizoensfruit zoals appels en peren, droeg zeker bij aan de populariteit. Door de massale productie op industriële schaal waren bananen relatief goedkoop en ook betaalbaar voor de arbeiders en de lagere middenklasse.

De keerzijde van de opmars van de banaan

De enorme populariteit van de banaan op de massamarkt had echter wel een keerzijde in de landen waar de bananen werden geproduceerd. De werknemers op de bananenplantages werden uitgebuit; leger en politie onderdrukten protesten en stakingen met harde hand. De uitgifte van concessies ging in veel gevallen ten koste van boeren die geen middelen hadden om aanspraken op hun land te verwerven, en die raakten zo hun land kwijt. De bananenbedrijven hadden grote politieke invloed, betaalden nauwelijks belasting en wisten – soms gewapenderhand – regeringen naar hun hand te zetten. Vandaar de uitdrukking ‘bananenrepubliek’.

Met het droogleggen van moerassen en het kappen van oerwouden verdween ook veel biodiversiteit, om plaats te maken voor monoculturen van de Gros Michel die enorm kwetsbaar bleek voor bananenziekten, zoals de fusariumverwelkingsziekte en de gele sigatokaziekte, beide veroorzaakt door schimmels. Door de enorme plantages, verbonden door spoorlijnen, en door de import en uitwisseling van plantmateriaal, konden die ziekten zich snel verspreiden. Het antwoord van de bananenbedrijven – mede ingegeven door teruglopende rendementen– was nieuwe stukken oerwoud te kappen, ook dit land in gebruik te nemen voor plantages en verder te produceren totdat ook daar de ziekten toesloegen.

Ziekten transformeren de bananenindustrie

Na de jaren vijftig liep dit systeem volledig vast. De bedrijven schakelden in een tijdsbestek van twintig jaar over op de Cavendish-banaan, een variëteit die resistent bleek tegen de fusariumverwelkingsziekte. De Cavendish-banaan heeft een iets dunnere schil en is kwetsbaarder voor cosmetische schade. Om toch een perfect gele banaan te kunnen leveren begon de industrie de bananen te pakken in dozen. Dit sloot goed aan bij de opkomst van de supermarkten in de Verenigde Staten, die langzamerhand de detailhandel begonnen te domineren.

Er volgden nog meer technologische innovaties, zoals grootschalig kunstmestgebruik, kabelbanen naar de pakstations en plastic zakken om de bananentros te beschermen tegen insecten. En niet te vergeten de bestrijding van de zwarte sigatokaziekte – opvolger van de gele sigatokaziekte – door de plantages vanuit vliegtuigjes te bespuiten met schimmeldodende middelen (fungiciden). Dit alles deed de opbrengst toenemen van ongeveer zevenhonderd tot meer dan tweeduizend dozen per hectare. Er kwam ook een eind aan de ongebreidelde aanleg van nieuwe plantages: de focus lag nu op het intensiveren van de productie en het verbeteren van het rendement, en minder op uitbreiding van het areaal.

Biologische bananen en Fairtrade

In de Europese Unie is de bananenmarkt min of meer verzadigd en groeit heel langzaam op het ritme van de bevolkingsgroei. Maar binnen die markt groeien enkele segmenten relatief hard, zoals de Fairtrade-banaan, en dan vooral de biologische variant. De belangrijkste exportlanden van biologische bananen zijn de Dominicaanse Republiek, Ecuador, Peru en Colombia. In die landen groeide het areaal in de afgelopen tien jaar enorm, vooral in de droge regio’s.

In elf jaar tijd is het procentueel marktaandeel van Fairtrade-bananen bijna verdubbeld. (Bron: Fairtrade International, FAO, IFOAM) © Stichting BWM

Zwarte sigatokaziekte

Dat heeft te maken met de zwarte sigatokaziekte, die gedijt alleen in een vochtige omgeving. De bladschimmel die de ziekte veroorzaakt, kan alleen bestreden worden door steeds weer andere cocktails van fungiciden te spuiten, tot wel dertig tot zeventig keer per jaar. Daarmee zijn ook de grenzen aan de groei van de biologische banaan aangegeven. Zolang er geen biologische bestrijdingsmiddelen zijn of nieuwe bananenvariëteiten die resistent zijn tegen de zwarte sigatokaziekte, is het niet mogelijk biologische bananen te produceren in de natte tropen.

Supermarkt bepaalt prijs banaan

De grote bananenbedrijven die ooit oppermachtig waren, hebben veel aan invloed moeten inboeten. Het zijn nu vooral de grote supermarktketens die aan de touwtjes trekken in de handelsketens van de banaan en voor een groot deel de prijzen bepalen. Omdat de banaan zo populair is, proberen supermarkten de prijzen laag te houden om meer klanten de winkel in te lokken. Daardoor blijven de prijzen die de producent krijgt dalen. En dat terwijl de zwarte sigatokaziekte, die steeds moeilijker te bestrijden is, al zo’n 30 procent van de productiekosten opslurpt.

En dan hangt er nog een nieuwe dreiging in de lucht: tropical race 4, een nieuwe variant van de bodemschimmel Fusarium. Die werd in de jaren zestig voor het eerst gesignaleerd in Taiwan, dook in 2014 op in Jordanië en Mozambique, en is sinds 2014 aangetroffen in twaalf nieuwe landen, waaronder in 2020 in Colombia en in 2021 in Peru. Tropical race 4 zal onvermijdelijk opduiken in meer bananenlanden. Op het gebied van sociale omstandigheden en milieu stellen de Europese Unie, de supermarken en certificeringsinstellingen steeds strengere eisen. Maar om alle ziekten het hoofd te bieden en duurzamer en socialer te produceren hebben de producenten echt betere prijzen nodig. De belangrijkste bananenlanden, verenigd in de B7 pleiten sinds kort voor het invoeren van de Fairtrade-methodiek voor al hun bananen: leg per land minimumprijzen vast, gebaseerd op de reële productiekosten.