Laten we de macht over aan wetenschappers of bestuurders? Of nemen we als verantwoordelijke en zelfbewuste burgers een plaats op de bok, in het bijzonder als het gaat om maakbaarheid van plant, dier of mens? Voor wie zich – net als destijds Prins Claus – prettig voelt bij de laatste optie, is er sinds vijftig jaar Biowetenschappen en Maatschappij. Al sinds de oprichting probeert de stichting discussies over belangrijke maatschappelijke thema’s te entameren door de stand van de wetenschap op een bepaald thema te belichten. Kan de wetenschap ook in deze tijd van koppensnellers nog een bijdrage leveren? Of is wetenschap ‘ook maar een mening’? Ook dat is voer voor discussie.
Je eigen mening vormen
Meer dan ooit, willen we graag zelf bepalen wat we ergens van vinden en wat waar en onwaar is. ‘De wetenschap’ zou ons daarbij van dienst kunnen zijn, want wetenschapsbeoefening is bij uitstek waarheidsvinding. Maar het is voor velen moeilijk wetenschappelijke bevindingen te accepteren, paradoxaal genoeg juist omdat deze niet vaststaand, onfeilbaar en waar zijn. ‘De maatschappij verwacht feiten en in steen gebeitelde antwoorden, iets dat wij eigenlijk niet kunnen geven,’ vindt neurowetenschapper Hanneke Hulst. ‘Wetenschap is juist een zoektocht naar kennis met het hoogste mogelijke waarheidsgehalte en dat is dynamisch. Wat ik vandaag aanneem als waar, kan over tien of 50 jaar nog steeds waar zijn, maar kan ook achterhaald zijn. Dat is vooruitgang, en ook lastig uit te leggen.’
Cartoon: Auke Herrema
Wat is wetenschap?
Wetenschap volgens Wikipedia is: ‘de systematisch verkregen, geordende en verifieerbare menselijke kennis, het daarmee verbonden proces van kennisverwerving alsmede de gemeenschap waarin deze kennis wordt vergaard. Deze gemeenschap heeft haar eigen wetenschappelijke methodes en conventies.’ De belangrijkste: pogen zo objectief mogelijk te zijn. Maar de wetenschappelijke methodes, en daarmee de mogelijkheid om ‘harde’ conclusies te trekken, zijn juist heel divers. Ook in de levenswetenschappen, die vaak als ‘exact’ worden omschreven, is er sprake van zeer complexe modelsystemen, waarvan je je af kunt vragen hoe goed ze de ‘werkelijkheid’ benaderen of voorspellen.
Ook maar een mening?
De ene wetenschapper zegt dit, en de andere zegt dat. En dat klopt ook, want we zijn er – zacht gezegd – vaak nog niet helemaal uit. ‘Zo’n 99 procent van de biologie is nog niet bekend,’ schat hoogleraar moleculaire genetica Hans Clevers. ‘Ik denk dat we van ons genoom, de DNA code die al bijna 20 jaar op de computer staat, misschien 0,1 procent kunnen interpreteren.’ Is dat reden om wetenschap dan als ‘ook maar een mening’ te kwalificeren? ‘Nee,’ stelt Bas Defize, bestuurslid van BWM. ‘Maar het is wel heel belangrijk om open te zijn over die onzekerheden van wetenschappelijk onderbouwde conclusies. Een al te stellige bewering die later moet worden teruggenomen ondermijnt het vertrouwen.’
Wetenschap vs. waarheid
Wetenschap mag dan door sommigen omschreven worden als ‘gestolde twijfel’, het is het beste fundament dat we kennen om ons voortschrijdend inzicht op te baseren. Clevers zegt: ‘Wetenschap is niet dé waarheid, maar wel de beste benadering.’ Melanie Peters, directeur van het Rathenau Instituut, ziet het anders. Zij vindt wetenschap eerder een van de vormen van kennis die mensen tot hun beschikking hebben. Peters ziet kennis als een model van de werkelijkheid. ‘En dat model voldoet of het voldoet niet. Of het voldoet in bepaalde situaties wel en voor andere situaties niet. We weten nu eenmaal heel veel niet.’
Twijfel hoort erbij
Dat wringt. De gemiddelde burger denkt dat als een wetenschapper iets beweert, het 100 procent waar is. Twijfel, voortschrijdend inzicht en het simpele feit dat er meerdere verklaringen voor een fenomeen kunnen zijn, zijn voor ‘gewone’ mensen, politici incluis, vaak moeilijk te accepteren (zie ook ons cahier Leven met onzekerheid). Voor wetenschappers zelf trouwens ook, wat lijkt te kunnen worden afgelezen uit het feit dat veel wetenschappen en wetenschappers zich willen modelleren naar het model van de natuurwetenschappen. ‘Ik zie het ook in de bestuurskunde gebeuren, waar men ineens vergelijkend kwantitatief onderzoek gaat doen.’ zegt Peters. ‘Maar niet alles kan evidence based zijn.’ Voor de wetenschap is juist niets 100% zeker, er is altijd twijfel, maar hoe vaker het mislukt om een bestaande wetenschappelijke bevinding onderuit te halen, hoe steviger die bevinding blijft staan.
‘Hoe vaker het mislukt om een bestaande wetenschappelijke bevinding onderuit te halen, hoe steviger die bevinding blijft staan’ zegt Melanie Peters van het Rathenau Instituut. Foto door Astrid van de Graaf
Belangenverschillen blijven
Kennis kan ons bovendien niet behoeden voor belangenverschillen. Kennis wordt zelfs maar al te vaak ingezet om persoonlijke belangen te dienen. Als resultaten ons niet bevallen is het al snel Fake News, terwijl we om het gelijk aan onze kant te krijgen er maar wat graag de wetenschap bijhalen. Daarom is het volgens Peters juist zo belangrijk om het proces achter resultaten uit wetenschappelijk onderzoek goed te begrijpen. ‘Zodat je weet wat je er mee kunt en wat niet. Wetenschap kan nooit bewijzen dat overheidsbeleid goed is, dat haal je niet uit een rapport. Wel of iets werkt in een bepaalde situatie.’
Genoeg te doen
Want wat staat ons na de stormachtige ontwikkeling van de biowetenschappen van de afgelopen vijftig jaar nog allemaal te wachten op het gebied van artificiële intelligentie, robotica, ‘big data’ en ondoorzichtige algoritmen die uit de data-analyses voortvloeien? Om daarin onze positie te bepalen is objectieve, genuanceerde informatie nodig. ‘Door de overvloedige informatie op het internet en sociale media is iedereen zijn eigen expert geworden,’ bespeurt Teun Bousema, hoogleraar Epidemiologie en tropische infectieziekten aan de Radboud Universiteit Nijmegen. ‘Daar is niets mis mee, maar het nadeel is dat het makkelijker is om informatie te vinden van mensen met een extreme mening dan van mensen met een genuanceerde mening.’ Peters: ‘Daarom zijn uitgaven zoals de cahiers van stichting Biowetenschappen en Maatschappij zo belangrijk, daar staan de argumenten op een rij en dan kunnen mensen zelf beslissen wat ze willen doen.’
