Falend afweersysteem: wat hebben MS, coeliakie en kanker gemeen?

Wanneer het afweersysteem faalt of onnodig of overmatig reageert, kan het op allerlei fronten misgaan. Sommige mensen krijgen meerdere infecties of kwaadaardige ziekten, bij andere ontstaan auto-immuunverschijnselen omdat de afweercellen delen van het eigen lichaam aanvallen.

Een gezond afweersysteem is perfect afgestemd. Maar wanneer de afweer te laag is, wordt het lichaam gevoelig voor infecties en de uitgroei van kankercellen. Wanneer de afweerreactie te sterk is, of zonder aanleiding actief, ontstaat onnodig veel weefselschade, wat resulteert in ontstekingsziekten.

Lichaamseigen, lichaamsvreemd

Wanneer het afweersysteem zich vergist en zich tegen het eigen lichaam keert, is er sprake van auto-immuniteit. Het afweersysteem herkent een onderdeel van het menselijk lichaam als lichaamsvreemd en valt dit aan. Omdat lichaamseigen weefsel niet opgeruimd kan worden zoals bij ziekteverwekkers, blijft de afweerreactie bestaan en ontstaat een chronische ontsteking.

Bij auto-immuunziekten maakt het afweersysteem antistoffen of reactieve T-cellen aan tegen bepaalde lichaamseigen cellen of stoffen. De ontstekingsreactie die hierbij optreedt, tast eigen weefsels en organen aan of vernietigt ze.

Er zijn allerlei soorten auto-immuunziekten: zoals diabetes type 1, waarbij antistoffen zich richten tegen de eilandjes van Langerhans in de alvleesklier, of reumatoïde artritis, waarbij de reactie gericht is tegen het gewricht.

Multiple sclerose: aanval op zenuwweefsel

Multiple sclerose (MS) wordt beschouwd als een auto-immuunziekte. Het myeline, het omhulsel van de zenuwuitlopers, wordt ‘aangevallen’ door de eigen afweercellen, die een cascade aan ontstekingsreacties opwekken. Dit geeft een verharding van het getroffen zenuwweefsel.

Er zijn geneesmiddelen die selectief aangrijpen op afweercellen en het binnendringen van witte bloedcellen in het centrale zenuwstelsel tegengaan. Maar ook al is de ontsteking meetbaar succesvol onderdruk, nog steeds blijft een deel van patiënten geleidelijk achteruit gaan.

Coeliakie, een afweerfoutje

Ook bij de darmziekte coeliakie maakt het afweersysteem een foutje: het herkent fragmenten van de gluteneiwitten uit tarwe, gerst of rogge als ziekteverwekker en komt in actie. Vervolgens ontstaat weefselschade in de dunne darm, de plek waar de gluteneiwitten in het lichaam afgebroken worden. En net als bij de ziekteverwekkers geldt dat als het afweersysteem eenmaal gluten heeft gezien, het de volgende keer dat de gluteneiwitten langskomen, sneller en doeltreffender reageert.

Uiteindelijk krijgen mensen met coeliakie ernstige ontstekingen in de darm waardoor voedingsstoffen minder goed worden opgenomen. Dit gaat gepaard met buikklachten, zoals onder andere buikpijn, diarree, een opgezette buik, overgeven of verminderde eetlust. Het enige dat helpt, is gluten vermijden. Het afweersysteem kan er dan niet meer op reageren en het weefsel herstelt zich weer.

Auto-inflammatoire ziekten

Afweerziekten kunnen zich uiten als auto-immuunziekten waarbij een deel van het verworven afweersysteem (B-cellen, T-cellen) zich tegen het eigen lichaam keert, zoals bij MS en reuma. Er is een groep ziekten die daarop lijkt, de auto-inflammatoire ziekten. Bij deze ziekten wordt het aangeboren deel van de afweer actief. Het richt zich niet tegen een specifiek deel van het lichaam, maar zorgt wel voor koorts en andere algemene ontstekingsverschijnselen.

Auto-inflammatoire ziekten kunnen langdurig zijn zoals de ziekte van Crohn in de darmen, maar kunnen zich ook openbaren als periodieke koortsaanvallen die in de regel enkele uren tot dagen duren.

Chronische darmontsteking: tolerantiefouten

In de eerste levensjaren leert ons afweersysteem de nuttige en onschadelijke darmbacteriën te onderscheiden van de ziektermakers, en ze te tolereren. Die tolerantieontwikkeling verloopt echter niet bij iedereen even goed, waardoor de afweercellen deze gewone darmbacteriën zien als schadelijk. Omdat je darmbacteriën niet weg kunt halen – in onze darm leven naar schatting 3,8 x 10¹³ bacteriën – hebben mensen die hun eigen darmbacteriën niet verdragen, een darmontsteking die eigenlijk nooit over gaat.

De intolerantiefouten verschillen van patiënt tot patiënt en zitten soms overal in de darm of soms alleen op één plek. De verzamelnaam voor deze aandoeningen is ‘chronische darmontsteking’ of Inflammatory Bowel Disease (IBD), met bekende voorbeelden als de ziekte van Crohn of colitis ulcerosa.

Kanker en de dubbelrol van het afweersysteem

De interactie tussen kankercellen en afweercellen is zeer complex. In eerste instantie herkennen en doden afweercellen (zoals T-cellen) afwijkende kankercellen, maar kankercellen die nog teveel lijken op normale cellen worden niet opgeruimd. Er ontstaat als het ware een strijd tussen het afweersysteem en de kankercellen, waarbij het afweersysteem de tumor onder controle probeert te houden, terwijl de kanker probeert uit te groeien. Uiteindelijk slagen de kankercellen erin om mechanismen te ontwikkelen om het afweersysteem te ontwijken en te onderdrukken. Hierdoor kan de tumor groeien en in een later stadium uitzaaien.

Macrofagen, de afweercellen van het aangeboren afweersysteem, hebben een dubbelrol in kankerontwikkeling: ze kunnen het tegengaan of juist bevorderen. Eén type kan kankercellen opeten en afbreken, een ander type macrofaag dat normaal helpt lichaamsweefsel te herstellen door groeifactoren uit te scheiden voor nieuwe bloedvaten, kan kankercellen ook helpen te groeien en uit te zaaien.

Het is belangrijk om te weten welke rol het afweersysteem speelt bij iedere kankerpatiënt, zodat de verschillende vormen van (immuun)therapie kunnen worden afgestemd op de juiste persoon.

Kankerbehandelingen

Er zijn nieuwe behandelingen in ontwikkeling om het afweersysteem te helpen en bij te sturen, zoals dendritische celvaccinatie en therapieën met checkpointblokkers die zorgen dat afweercellen weer kankercellen gaan opruimen.

Sinds een aantal jaar is er veel belangstelling voor het activeren van het afweersysteem van de patiënt zelf door het te ‘herprogrammeren’. Bijvoorbeeld door iemands T-cellen te herprogrammeren waardoor ze specifiek reageren op een eiwit dat voorkomt op de kankercellen. Of door dendritische cellen te heropvoeden zodat ze kankercellen die ze eerst niet als lichaamsvreemd zagen, weer als lichaamsvreemd herkennen en T-cellen kunnen activeren. Dendritische celvaccinatie wordt momenteel in Nederland in studieverband toegepast bij verschillende vormen van kanker, waaronder melanoom (de meest agressieve vorm van huidkanker), prostaatkanker en leukemie.