Wordt de plastic soep echt zo heet gegeten als ie wordt opgediend?

De eerste echte ‘plastics’ bestaan al sinds halverwege de negentiende eeuw, al heten ze pas sinds 1925 ook echt zo. In de laatste tien jaar is er meer plastic geproduceerd dan in de hele twintigste eeuw. Anno nu is plastic overal: in kleding, apparatuur, verpakkingen, speelgoed, smartphones en auto’s. En in de natuur, vooral in de oceanen: Plastic soep. Hoe is die ontstaan, hoe erg is het en wat kunnen we er aan doen? Een verkenning aan de hand van wetenschappelijk onderzoek.

Overal plastic

Vrijwel alles wat wij kopen of per post ontvangen, zit in een plastic verpakking. En elk jaar worden er in Nederland nog steeds meer dan een miljard plastic flessen – grotendeels zonder statiegeld – verkocht. Tot 2015 zou zo’n 8,3 miljard ton plastic zijn geproduceerd. Het grootste deel daarvan – zo’n 6,3 miljard ton – is alweer weggegooid. Van die 6,3 miljard ton is maar 9 procent gerecycled en 12 procent verbrand. De rest ligt nog op vuilnishopen of is in de natuur beland. Niet alleen op straat, maar ook in de oceanen zien we dit onverwoestbare zwerfvuil opduiken.

Plastic afval

Plastic afval belandt zowel opzettelijk als onopzettelijk in het milieu. Vaak komt dat door een ineffectieve manier van afvalverzameling en ineffectieve rioolwaterzuiveringssystemen in combinatie met het ontwerp van plastic producten. Eenmaal in het milieu is de kans klein dat het plastic nog kan worden verwijderd. En uit zichzelf verdwijnen doet het niet: plastic breekt op zijn best zeer langzaam of helemaal niet af.

Water als vuilnisbak

Plastic is ook te vinden in de lucht en in de grond, maar een groot plasticprobleem ligt in het water. Met name het drijvende zwerfafval belandt via rivieren en kanalen uiteindelijk in zee. Drijfvuil in de zeeën en oceanen bestaat voornamelijk uit plastic, hoewel de samenstelling wel kan verschillen op regionale en lokale schaal. Geschat wordt dat er elk jaar zo’n 8 miljoen ton plastic in zee belandt vanaf het land en nog eens zo’n 2 miljoen ton van schepen.

Plastic soep

Onder invloed van stromingen verzamelt het plastic zich op bepaalde plaatsen in de oceanen. Twintig jaar terug al ontdekte de Amerikaanse oceanograaf en kapitein Charles Moore in de Stille Oceaan de eerste zogenoemde ‘plastic soep’: een enorme plek met een relatief hoge concentratie ronddrijvend plastic. Inmiddels zijn er vijf enorme concentraties drijfvuil in de oceanen gevonden.

Biljoenen plasticdeeltjes

Volgens een wetenschappelijke publicatie uit 2014 zou al het plastic in de plastic soep bij elkaar zo’n 269.000 ton wegen en bestaan uit meer dan 5.000.000.000.000 (5 biljoen) stukjes plastic. De meeste gevonden stukjes zijn kleiner dan 5 mm: micro- of zelfs nanoplastic. Deze hoeveelheden plastic, vertaald naar deeltjes per liter in, zeg, de bovenste drie meter van de oceaan, komen neer op 0,1 deeltje per duizend liter water.

Onzichtbaar

Het beeld van een plastic soep, waarin je enorme eilanden van plastic ziet ronddrijven gaat dus niet op. Maar dat wil niet zeggen dat het er niet is. Volgens theoretische modellen zit maar 0,2 % tot bijna 1 % van al het plastic in de wereldzeeën aan het oppervlak. De rest – vooral kleine deeltjes – zit door fragmentatie, bezinking en oscillatie waarschijnlijk dieper, tot zo’n 100 meter onder het wateroppervlak.

Ingrediënten van de plastic soep

Wat drijft er dan precies in zee? Een onderzoek tussen 2014 en 2015 op de stranden van de Noord-Atlantische Oceaan liet zien dat er veel niet te identificeren plasticdeeltjes werden gevonden, gevolgd door voedsel- en drinkverpakkingen en voorwerpen van scheepvaart en visserij, zoals netten en touwen.

Gevaarlijk?

Visnetten en grotere stukken plastic zijn gevaarlijk voor zeedieren. Maar daarvan zijn er relatief weinig. Het is echter niet uit te sluiten dat de overvloedig aanwezige stukjes micro- of zelfs nanoplastic de barrière tussen de bloedbaan en het brein kunnen passeren; bij dieren, maar ook bij de mens. Bovendien kunnen zich aan deze kleine deeltjes makkelijk giftige stoffen hechten. Op die manier kan microplastic de gezondheid van mens en dier beschadigen. Veel is over dit onderwerp echter onbekend. Via het programma Microplastics & Health biedt ZonMw vijftien onderzoeksprojecten de kans om een deel van de leemte in de kennis op het gebied van plastics en gezondheid op te vullen.

Voorkomen beter dan opruimen

Plastic soep is een snelgroeiend, grensoverschrijdend en complex milieuprobleem. Plastic dat eenmaal in het milieu is beland, is lastig op te ruimen. Voorkomen is dus beter dan genezen. Maar de productie van plastic simpelweg verminderen is makkelijker gezegd dan gedaan. Het bedrijfsleven, consumenten, maatschappelijke organisaties en de overheid zullen op meerdere fronten aan de slag moeten om de hoeveelheid zwerfafval in de zeeën en oceanen te verminderen.

Actie

In januari 2019 heeft een groep van bijna dertig internationale plasticproducenten de Alliance to End Plastic Waste (AEPW) opgericht, die zich bezighoudt met recycling en het minimaliseren van plastic afval. In Nederland tekenden ongeveer tachtig bedrijven en organisaties voor ‘het bestrijden van de plastic soep’. Ook The Plastic Soup Surfer en plastic soep-projecten als The Ocean Cleanup, Plastic Whale en The Great Bubble Barrier werken aan het opruimen en/of voorkomen van plastic in zee.

Waar blijft de politiek?

Maar liefst 15 Afrikaanse landen hebben een verbod of een serieuze belasting ingevoerd op plastic zakken, Europa heeft een aantal stappen en stapjes genomen. Ons kabinet vertrouwt erop dat verschillende branches hun eigen verantwoordelijkheid nemen. Verder gokt de Nederlandse overheid vooralsnog vooral op mentaliteitsverandering van de rotzooi veroorzakende burger. Aan de slag met opruimen dus.