Solidariteit als brug tussen verstand en emotie

Boze boeren betwijfelen de stikstofmodellen van het RIVM en trekken luidruchtig op naar Den Haag. Dierenvrienden negeren ecologische kennis en voeren uit compassie de hongerende wilde paarden in de Oostvaardersplassen. ‘Kritische’ ouders wijzen op de – in hun ogen – gevaarlijke kanten van vaccinatie, en laten hun kinderen niet inenten. Ongeloof in wetenschappelijke bevindingen is een terugkerend probleem voor overheidsbeleid.

Uit onderzoek van bijvoorbeeld het Rathenau Instituut blijkt dat het vertrouwen in wetenschap in Nederland nog steeds hoog is. Vertrouwen lijkt echter weg te ebben als wetenschappelijke uitkomsten voor boze groepen burgers onwelgevallig zijn, ook al zijn die gebaseerd op zorgvuldig (epidemiologisch) onderzoek. In een wereld waarin zowel sociale media als traditionele massamedia vooral geïnteresseerd zijn in conflicten en klik- en kijkcijfers, krijgen boude uitspraken, hartverscheurende verhalen en boze burgers meer aandacht en (soms) geloofwaardigheid. De kracht van emotie staat tegenover het koele verstand.

Twee jongens, gevaccineerd en niet-gevaccineerd, Allan Warner, 1901. De jongens zijn beiden blootgesteld aan de pokken. De jongen rechts is gevaccineerd. De arts Allan Warner nam deze foto in het Leicester Isolation Hospital in Engeland. Hij wilde angst en misvattingen over vaccinatie bij het publiek wegnemen door de gevolgen van de pokken in beeld te brengen.

Geldt dat ook voor infectieziektebestrijding door het Centrum Infectieziektebestrijding van het RIVM? In de praktijk van infectieziektebestrijding is dat bijvoorbeeld bij Covid-19 nog niet zo duidelijk, al kan dat veranderen. Bijvoorbeeld als het aantal zieken snel stijgt en epidemiologen en andere deskundigen aanbevelen om grotere groepen mensen in quarantaine te plaatsen. Maar de emotie kan ook de andere kant uitvallen: “de overheid doet niet genoeg, het RIVM is te afwachtend!”

In het vaccinatiebeleid is de tegenstelling al langer voelbaar. Het RIVM en de Gezondheidsraad zijn bij uitstek de hoeders van wetenschappelijke onderbouwing in het vaccinatiebeleid. Vaccinatieweigeraars worden op twitter en in andere media vaak neergezet als irrationele, angstige burgers die geen vertrouwen hebben in de rationaliteit van de wetenschap. Misschien wel juist daardoor is de strijd voor het RIVM niet eenvoudig te winnen.

De emotionele overtuigingskracht van het concrete geval, de ‘eigen ervaring’ of een verhaal gehoord van een kennis is moeilijk te weerstaan of te overtreffen. Hier kan het RIVM slechts epidemiologische cijfers tegenoverstellen. Dat die allemaal heel gedegen tot stand komen, op basis van wetenschappelijke ‘peer reviews’ (door onafhankelijke wetenschappers getoetst) en gezamenlijke besluitvorming is voor velen minder overtuigend dan de kracht van emotie die gekoppeld kan worden aan dat ene geval, het bijzondere verhaal, die betreurenswaardige persoon.

Rationele burgers

Ook wordt wel eens gezegd dat je mensen die keuzen maken op basis van emoties niet met feiten, cijfers en rationele argumentatie kunt overtuigen. Daar zit wel iets in, maar is het helemaal terecht? Is het echt zo dat dat het hier voortdurend gaat om een tegenstelling tussen rationaliteit en emotie? Strikt genomen kunnen verstand en emotie elkaar helemaal niet tegenspreken: het zijn  verschillende grootheden. En het is ook niet vanzelfsprekend dat ratio vooral aan de kant van het wetenschappelijk gefundeerde collectieve beleid staat, en de emotie vooral aan de kant van de individuele burger die zich tegen het beleid verzet.

Stel je voor, het is begin januari 2020, en je woont in de Chinese stad Wuhan waar een mysterieus longvirus is opgedoken. Overal om je heen worden steeds meer mensen ziek. Het aantal overleden mensen aan de longziekte stijgt in rap tempo van enkele slachtoffers tot meer dan honderd doden. Om verspreiding te voorkomen, staat de overheid op het punt om de stadsgrenzen te sluiten.

Het idee om opgesloten te zitten maakt je bang: bang om niet meer weg te kunnen, bang om zelf ziek te worden, bang om geen hulp te krijgen en bang om geen voldoende eten meer te hebben. Is die emotie irrationeel? Integendeel, de angst is op zijn plaats en gerechtvaardigd. Het zou juist irrationeel zijn om bij alle maatregelen die genomen worden, je helemaal geen zorgen te maken.

Ook je keuze om de stad te ontvluchten via een weg die nog niet is afgesloten, is allerminst irrationeel. Want wanneer je nog niet besmet bent, dan verklein je je risico om ziek te worden; en mocht je wel besmet zijn, dan maakt het eigenlijk niet zoveel meer uit.

De overheid is in wezen ook bang, bang dat de uitbraak oncontroleerbaar wordt als ze niet snel ingrijpt, angstig of de maatregelen wel zullen werken. Ook die angst is op zijn plaats, en rationeel. Te denken dat hier een angstige burger zich verzet tegen het rationele beleid is niet terecht. Ratio en emotie vinden we aan beide kanten.

Ook de vaccinatietwijfelaar die bang is voor de – volgens de wetenschap zeldzame – bijwerkingen van vaccinatie kan heel rationeel zijn als hij vaccinatie voor zijn kind weigert. Met name als de vaccinatiegraad in de omgeving heel erg hoog is en er dus een stevige groepsbescherming heerst, zou afzien van vaccinatie wel eens de meest rationele beslissing kunnen zijn waar je na een weloverwogen afweging op uitkomt. Dat is rationeel maar ook egoïstisch: je profiteert dan van groepsbescherming zonder er zelf aan bij te dragen. Als veel meer mensen zo zouden kiezen, was iedereen veel slechter af.

Solidariteit

Een goede kandidaat voor wat ons kan verbinden in de infectieziektebestrijding, en wat tegelijk een brug slaat tussen emotie en ratio, en tussen individu en collectief, is solidariteit. Solidariteit is niet alleen maar een redelijke en rationele houding, het betekent dat we ons als collectief bekommeren om de enkeling die ziek is of in gevaar. Solidariteit betekent ook dat we bereid zijn om de lasten, baten en risico’s te delen, weloverwogen en in alle redelijkheid. Solidariteit is een houding die individu en collectief met elkaar verbindt, omdat de groep compassie heeft met de noden en wensen van individuen.

Echte solidariteit is meer dan een rationele omgang met risico’s. Het vraagt om gemeenschapszin, medemenselijkheid, en zorg en compassie voor elkaar. Het is ook meer dan emotie alleen: het vraagt om begrip en inzicht in de risico’s waar we gezamenlijk voor staan en een goede onderbouwing van interventies die ons kunnen beschermen. Solidariteit is een vorm van beschaving.

Infectieziekten en de maatregelen om ze te bestrijden, kunnen een zware tol trekken op die gemeenschapszin. Vroeger mochten mensen met lepra niet in de stad wonen, of werden families tijdens pestuitbraken in hun eigen huis opgesloten en aan hun lot overgelaten. Nu blijven gezinnen zonder veel ziekte, maar waar Covid-19 is vastgesteld, thuis, binnen, met voedsel dat door vrienden of familie voor de deur wordt gezet.

De eerste primitieve vormen van bescherming tegen besmettelijke ziekten waren op angst gebaseerd en daardoor ook vaak wreed. Tegelijkertijd kunnen sommige meer rationele methoden, zoals tijdelijke maar strikte quarantaine, of verpleging in isolatie, gepast en effectief zijn om de groep als geheel te beschermen.

Anno januari 2020 gebeurde dat op een grote schaal, met eerst de afsluiting van Wuhan, en later Lombardije, ter beperking van verspreiding van het nieuwe coronavirus. Eigenlijk kun je niet anders dan ook begrip hebben voor de mensen die in angst onder de beperkende maatregelen proberen uit te komen. Zij hebben misschien het gevoel opgeofferd te worden voor het algemene belang. We moeten dan ook met veel compassie kijken naar mensen die we afzonderen; zij kunnen vaak moeilijk anders dan de maatregelen ondergaan. We moeten voor medeburgers in quarantaine of isolatie de best mogelijke omstandigheden bieden, met optimale zorg en comfort. In een miljoenenstad is dat natuurlijk moeilijk te organiseren. Maar een overheid zal heel ver moeten gaan om ervoor te zorgen dat iedereen het zo goed mogelijk heeft.

Lasten en risico’s redelijk delen

Als solidariteit ergens van belang is dan is het wel in effectieve infectieziektebestrijding. Het doet beroep op allerlei mooie, rationele emoties en aansprekende redenen: samen bescherming zoeken tegen (de angst voor) risico’s die ons allemaal treffen, elkaar vertrouwen, compassie voor de individuen die door ziekte worden getroffen of die in isolatie moeten verblijven.

Het ideaal van solidariteit houdt ook in dat we de risico’s en lasten voor iedereen zo beperkt mogelijk kunnen houden als we ze zo goed mogelijk verdelen. Dat kan bijvoorbeeld betekenen dat kleinere preventieve maatregelen al genomen worden terwijl er nog geen uitbraak is. Handen wassen, hoesten in je elleboogplooi en geen handen meer geven maar een elleboogstoot of enkelzwaai. En vooral: als er vaccins beschikbaar zijn, deelnemen aan collectieve vaccinatieprogramma’s. Preventie van infectieziekten laat je niet over aan het Centrum Infectieziektebestrijding, dat doe je samen.