Hoe de grote boze wolf verlatingsangst kreeg - Biowetenschappen & Maatschappij

Geen producten in de winkelwagen.

25 oktober 2022
verdiepend
10 minuten

Hoe de grote boze wolf verlatingsangst kreeg

De auteurs

Het temmen van de wolf heeft geleid tot ‘de beste vriend van de mens’: de hond. Door als maar te selecteren op uiterlijk en gedragskenmerken ontstonden nieuwe genetisch homogene rassen: een van de grootste biologische experimenten uit de mensheid. Het doorfokken op deze kenmerken leidde ook tot epigenetische veranderingen die zich uiten in verlatingsangst en dwangstoornissen.

In het sprookje Roodkapje is de wolf nog alles behalve een aanhankelijk dier met verlatingsangst dat obsessief achter zijn eigen staart aan rent. Wanneer de wolf precies werd gedomesticeerd, een langdurig proces waarbij mensen het gedrag van dieren proberen te veranderen, wordt nog steeds bediscussieerd, maar waarschijnlijk was het zo’n 15.000 jaar geleden. De wolf was wel het eerste dier en de enige grote carnivoor die is gedomesticeerd. In de tijd veranderde de functie van de hond van jachthulp bij de oude Egyptenaren tot statusobject in de middeleeuwen. Het feit blijft dat de hond een unieke soort is.

Hondenrassen

De afgelopen tweehonderd jaar zijn honden uitvoerig geselecteerd op functie en uiterlijke kenmerken met meer dan 350 zeer uiteenlopende moderne hondenrassen tot gevolg. In zeer korte tijd heeft de wolf een korte snuit, korte pootjes, lange hangende oren of een korte vacht gekregen. Hierdoor valt nog maar moeilijk voor te stellen dat de Chihuahua daadwerkelijk een afstammeling van de wolf is.

© Shutterstock

 

Op DNA-niveau verschillen de wolf en de hond slechts 0,1 procent van elkaar. Ter vergelijking: het DNA van de mens en chimpansee is voor 4 procent verschillend. In verschillende regio’s van de hersenen van wolven en honden daarentegen zijn duidelijke verschillen in activiteit van genen gemeten, vooral in de hypothalamus (een hormoonklier in de hersenen). Daar verschilde de activiteit van alle genen met 1,5 procent. Dat lijkt misschien weinig, maar dit deel van het brein speelt een cruciale rol in verkennend gedrag en specifieke emotionele en hormonale reacties van een dier. Deze verschillen in expressie worden niet alleen veroorzaakt door DNA-varianten, maar ook door epigenetische veranderingen. De vergelijking van het DNA-methyleringpatroon van het hondenbrein met dat van grijze wolven heeft dat bevestigd. Die methyleringsverschillen zaten bij die genen die onder andere verantwoordelijk waren voor gedrag; een belangrijke criterium in selectie tijdens domesticatie.

Verlatingsangst

Bij de domesticatie van de grijze zilvervos is gevonden dat al na een paar generaties veranderingen optraden in de hypothalamus-hypofyse-bijnier-as, een keten van hormoonproducerende organen die verantwoordelijk zijn voor de reactie op stress. Bij de fokkerij werden steeds de minst agressieve individuen geselecteerd voor de volgende generatie. De eerste meetbare verandering was een verhoging van het gelukshormoon serotonine en een verlaging van het stresshormoon cortisol in het bloed. Het effect hiervan is dat het sociale gedrag en leervermogen wordt versterkt, terwijl agressief gedrag wordt onderdrukt.

De aansturing van de productie van deze hormonen verloopt via het gen oxytocine en de bijbehorende receptor OXTR. Oxytocine (het knuffelhormoon) wordt nu al gebruikt als behandelingsmethode voor honden met verlatingsangst. Ook worden DNA-varianten van de OXTR-receptor in verband gebracht met verlatingsangst bij honden. Domesticatie heeft dit negatieve bijeffect veroorzaakt, waarbij selectie op verminderde agressie
waarschijnlijk is doorgeslagen en heeft geleid tot verhoogde verlatingsangst.

Gedragsproblemen

Behalve verlatingsangst is bij de hond een breed scala aan gedragsproblemen bekend, waaronder enorme angst, agressie en depressie. Binnen de diergeneeskunde wordt daarom gebruik gemaakt van gedragstherapeuten voor honden. Gedrag dat veel wordt gezien is dwangstoornis of obsessieve compulsieve stoornis (OCD). Een bekend voorbeeld hiervan is het najagen van de eigen staart. Vaak worden deze stoornissen veroorzaakt door stress of verveling, wat weer kan leiden tot verlatingsangst.

Genetische oorzaak OCD?

In bepaalde hondenrassen, waaronder Dobermanns, bull terriërs en Duitse herders, wordt OCD in uitermate hoge aantallen gezien. Omdat dit gedrag binnen bepaalde rassen veel voorkomt, dachten onderzoekers dat er een genetische oorzaak verantwoordelijk was voor dit ziektebeeld. In een genetische studie is daarom het DNA van gezonde honden en honden met OCD nader met elkaar vergeleken. Bepaalde gebieden in het DNA bleken inderdaad sterk gekoppeld met de aanwezigheid van OCD. Alleen de DNA-sequenties van de genen in dit gebied waren voor gezonde honden en honden met OCD hetzelfde.

Wel werden DNA-sequentieverschillen gevonden in de evolutionair geconserveerde gebieden in de buurt van de genen: ATXN1, CDH2, CTNNA2 en PGCP, die allen actief zijn in het brein van de hond. Van een deel van deze verschillen is inmiddels vastgesteld dat ze de expressie van deze genen kunnen beïnvloeden die te maken hebben met bipolaire stoornissen, schizofrenie, ADHD, spanningsbehoefte, verminderd leervermogen en geheugenverlies. Ook dit is het gevolg van selectie en rasvorming bij honden.

De domesticatie van de wolf heeft deels geleid tot een metgezel waar de mens op hoopte: een aanhankelijke viervoeter die we kunnen inzetten voor bepaalde doeleinden als jacht, bewaken en werken.
Deze transformatie is in sommige gevallen doorgeschoten en heeft tot gedragsproblemen geleidt. Wanneer de genetische oorzaak van bepaalde gedragsproblemen bekend is, kan deze uit een ras worden gefokt via fokprogramma`s. Met de goede tools kunnen de mens en de wetenschap de balans terugbrengen, maar van de schoothond zullen we geen grote boze wolf meer kunnen maken.

Dit artikel komt uit het cahier Epigenetica. Bestel of download het cahier hier.

 

Over de auteur

Frank van Steenbeek
Universitair hoofddocent Genetica, Universiteit Utrecht/ Universitair Medisch Centrum Utrecht
Abonnement

Mis nooit meer een publicatie

Met een jaarabonnement mis je niets meer! Wil je altijd op de hoogte blijven van de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van de biowetenschappen? Neem dan een abonnement! Hiermee ontvang je een korting van 40% ten opzichte van de prijs in de webwinkel. Daarnaast betaal je geen verzendkosten bij een abonnement. Het abonnement gaat in per 1 januari van het nieuwe kalenderjaar. Je kunt te allen tijde opzeggen, waarna je alleen nog de cahiers ontvangt die je hebt betaald.

Jaarabonnement
Drie keer per jaar krijg je onze boeken automatisch thuisgestuurd. Zo bespaar je flink op de losse verkoopprijs en blijf je altijd op de hoogte.
Bekijk abonnement

Nooit meer iets missen?

Wil je altijd op de hoogte blijven van nieuwe publicaties, dossiers en lesmaterialen? Schrijf je dan in voor onze nieuwsbrief. Wij sturen je maandelijks een overzicht van alle nieuwe content.

Schrijf je in