Reuzenteken, nieuwkomers of frequente bezoekers?

In de zomer van 2019 werd de zogenoemde monster-, horror- of reuzenteek Hyalomma marginatum, die een voor mensen gevaarlijk virus bij zich kan dragen, gevonden in Duitsland, vlak bij de grens met Nederland. Kort daarna waren er in Nederland tien vondsten op verschillende locaties van het volwassen stadium van deze reuzenteken gevonden. Bij vrijwel alle meldingen gaat het om teken op paarden, maar er werd er ook één op een persoon gevonden. Losse meldingen van toevallig overgewaaide teken? Of zijn er populaties van deze teek gevestigd in Nederland?

©Jos van den Broek

De Hyalomma-teek

De reuzenteek heet voluit Hyalomma marginatum (Acari: Ixodidae). Deze teken worden ook wel Middellandse Zee-teken genoemd, omdat ze van nature voorkomen in landen met een mediterraan klimaat; een lange droge en warme periode in de zomermaanden. Het verspreidingsgebied van deze teek is van Noord-Afrika, Zuid-Rusland, Oekraïne en het Midden-Oosten tot Zuid- en Zuidoost-Europa.
In vergelijking met de inheemse teek (bijvoorbeeld de schapenteek Ixodes ricinus) is het meest typische kenmerk van de reuzenteek dat ze gestreepte pootjes hebben. De volwassen reuzenteek is ongeveer twee keer zo groot als ‘onze’ volwassen schapenteek en vanwege die grootte wordt Hyalomma in de media ook wel reuzenteek genoemd.

Hyalomma-teken hebben hun wetenschappelijke naam te danken aan hun glasheldere ogen: hyalos betekent glas in het Grieks. Mede met deze microscopisch kleine ogen op de uithoeken van het schild merken de teken op enkele meters afstand een gastheer op, die ze vervolgens actief benaderen. Ze kunnen de gastheer minutenlang achtervolgen, waarbij ze in korte tijd tientallen meters kunnen afleggen. Dit gedrag verschilt sterk van het gedrag van de schapenteek. De strategie van de schapenteek is juist dat hij zich vanuit een hinderlaag op een grasspriet of takje vastgrijpt aan een gastheer, die toevallig tegen de teek aanloopt. Lees meer over de schapenteek in het artikel ‘Van bladerlaag tot tekenbeet’.

Volwassen reuzenteek Hyalomma marginatum, ongeveer 0,5 cm groot zonder pootjes. © A. Ibáñez-Justicia (NVWA-NRC-CMV)

Bereikte de reuzenteek Drenthe via trekvogels?

Net als alle teken leven Hyalomma-teken uitsluitend van bloed van dieren of mensen. De onvolwassen stadia (larven en nimfen) van de Hyalomma-teek voeden zich vooral op vogels en kleine zoogdieren, zoals (spits)muizen, egels, mollen, konijnen en hazen. Ze vervellen van larve tot nimf op één en dezelfde gastheer, waarop ze tot bijna een maand verblijven. Zo kunnen de onvolwassen stadia van de reuzenteek honderden kilometers met trekvogels meeliften. Larven en nimfen worden dan ook regelmatig op trekvogels in landen buiten hun verspreidingsgebied gevonden. Zo is in 2012 tijdens een proefonderzoek bij trekvogels door het Centrum Monitoring Vectoren (CMV) van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) in samenwerking met het NIOO- (Nederlands Instituut voor ecologie) vogeltrekstation, een volgezogen nimf van de Hyalomma-teek gevonden op een kleine karekiet.

De nimfen van de Hyalomma-teek op vogels laten zich, eenmaal met bloed volgezogen, op de grond vallen. Onder de juiste omstandigheden, zoals een warm voorjaar en een lange warme zomerperiode, vervellen de nimfen in een paar weken tot een paar maanden tot volwassen teken. De volwassen Hyalomma-teek gaat voor een bloedmaal op zoek naar hoefdieren, zoals runderen, reeën, schapen, varkens/zwijnen en paarden. De grote teek kan ook mensen bijten, hoewel dat niet hun voorkeur heeft. De vondsten van deze volwassen teken ten noorden van de Alpen zijn niet uniek. Volwassen Hyalomma-teken zijn ook gemeld in Duitsland, Scandinavië, het Verenigd Koninkrijk en Nederland.

Verspreidingsgebied van Hyalomma marginatum (continent Europa, januari 2019. Rood: gevestigde populaties; geel: introducties bekend; groen: afwezig (voor zover bekend); grijs: onbekend/geen data. © European Centre for Disease Prevention and Control ECDC

Reuzenteek als overdrager van ziekten

Hyalomma-teken kunnen enkele infectieziekten overdragen aan mensen, paarden en runderen. De teek is de belangrijkste overdrager (vector) voor het Krim-Congovirus, veroorzaker van de Krim-Congo hemorragische koorts, een ernstige en besmettelijke ziekte met grote kans op overlijden. Dit virus komt niet voor in Nederland, maar wel in Azië (bijvoorbeeld Turkije), Afrika, Zuid (Oost)-Europa en Rusland. De reuzenteek is ook vector voor Rickettsia aeschlimannii. Deze bacterie veroorzaakt in gebieden waar de Hyalomma-teek van nature voorkomt de zogenaamde vlekkenkoorts. Bovendien is deze grote teek, net als de vlekkenteek (Dermacentor reticulatus), vector voor de op malariaparasieten lijkende Babesia caballi en Theileria equi, die bij paarden tot de ziekte piroplasmose kunnen leiden. Piroplasmose komt vooral voor in (sub)tropische gebieden en slechts zelden bij paarden in Noordwest-Europa. Bij runderen kan de door de Hyalomma-teek overgedragen parasiet Theileria annulata tropische theileriose veroorzaken. Deze ziekte komt niet in Nederland voor, maar wel in Noord Afrika, Azië en Zuid-Europa. Al met al is het risico voor mens en dier in Nederland op een ziekte door de Hyolammo-teek zeer klein, omdat zowel de teek als de genoemde ziekmakers hier zeldzaam zijn.

Hyalomma marginatum in Nederland

Het CMV van de NVWA houdt de introductie, verspreiding en vestiging van vectoren, zoals steekmuggen, teken en knutten in de gaten. Dit wordt gedaan door actieve monitoring en door het verzamelen en natrekken van meldingen. Het CMV werkt onder andere samen met het RIVM en WBVR (Wageningen Bioveterinary Research) voor vector-overdraagbare infectieziekten. Alle meldingen van de Hyalomma-teek bij het CMV kwamen direct van de melder of via andere kanalen zoals het RIVM. Deze teken (en overigens alle andere potentiële vectoren zoals tijgermuggen) kunnen gemeld worden via de website van de NVWA. Duidelijke foto’s kunnen ook direct gemaild worden naar cmv@minlnv.nl of er kan contact opgenomen worden om materiaal in te sturen voor identificatie.

Voor het vestigen van populaties van de Hyalomma-teek in Nederland zijn onder andere de aanwezigheid van gastheren (grote grazers) en de juiste klimatologische omstandigheden nodig. Lange warme zomers zijn noodzakelijk voor de vervelling van gevoede nimfen naar volwassen teken. Ook moet nog onderzocht worden in welke mate zachte winters bijdragen, al lijkt dit beperkt. Er zijn immers al langer introducties en vaker zachte winters geweest. Momenteel zijn er geen aanwijzingen dat de teek zich in (delen van) Nederland permanent heeft gevestigd, maar dit zal komende jaren in de gaten gehouden worden door het CMV.