Hoe komen we een uitbraak zo snel mogelijk op het spoor?

Het RIVM verzamelt dagelijks allerlei gegevens over infectieziekten, analyseert die en gebruikt die informatie om uitbraken van infectieziekten zo vroeg mogelijk te signaleren en daar actie op te ondernemen. Deze systematische gegevensverzameling noemen we surveillance.

Surveillance op basis van data

Tegenwoordig richt de surveillance van infectieziekten zich vooral op plotselinge en geleidelijke veranderingen in het optreden van infectieziekten. Iedere ziekteverwekker kan een breed scala aan verschijnselen veroorzaken, van volstrekt ongemerkte infectie tot ernstige ziekte met dodelijke afloop.

Klassieke surveillance baseert zich daarom niet alleen op het aantal overlijdensgevallen en hun doodsoorzaken, maar op een breed palet aan data uit humane, veterinaire en omgevingsregistraties. Hiermee is het mogelijk om trends en uitbraken in beeld te brengen of zelfs te voorspellen, en om te bepalen in welke gevallen maatregelen of verder onderzoek noodzakelijk zijn.

Veel gebruikte databronnen voor klassieke surveillance van infectieziekten in Nederland zijn:

• Meldingsplichtige infectieziekten
• Overlijdensdata
• Zorggebruikdata
• Laboratorium-bevestigde diagnoses
• Vaccinatiegraad

Gegevens uit de gezondheidszorg zullen altijd maar een beperkt beeld geven van de verspreiding omdat niet iedereen met een infectie ook ziek wordt, en niet alle zieken naar een arts (hoeven te) gaan. Dit werd duidelijk bij SARS-CoV-2 waarbij als eerste een arts in een ziekenhuis van Wuhan het ongewone aantal patiënten met een ernstige luchtweginfectie – zonder bekende verwekker – signaleerde, terwijl later bleek dat het virus toen al wijdverspreid was onder de bevolking.

In deze klassieke surveillance worden volstrekt ‘nieuwe ziekten’ onvermijdelijk gemist: het is immers nieuw, en de klassieke surveillance registreert van tevoren afgesproken indicatoren. Daarom kijkt men daarnaast ook naar ‘gebeurtenissen’.

Opsporing op basis van gebeurtenissen

Om tijdig volledig ‘nieuwe’ zaken op te merken, verzamelt het Centrum Infectieziektebestrijding van het RIVM ook een ander soort signalen over (mogelijke) uitbraken en trends. Het gaat dan om ‘berichten’ vanuit GGD’en, laboratoria of ziekenhuizen, professionele of sociale media, inclusief radio, televisie en dagbladen. Het kan een uitbraak van een infectieziekte betreffen of bijvoorbeeld een opduikende nieuwe variant van een ziekteverwekker. Berichten over Covid-19 verschenen eerst als Twitterberichten en daarna in ProMED-mail (een internationaal informeel medisch en veterinaire berichtenservice voor informatie-uitwisseling).

Surveillance verandert

Naast gebruik van de hierboven beschreven surveillance op basis van ‘klassieke bronnen’ en ‘gebeurtenissen’, kwamen er in de afgelopen jaren nieuwe mogelijkheden beschikbaar voor surveillance van infectieziekten: nieuwe gegevens, nieuwe bronnen en nieuwe analysemogelijkheden.
Een voorbeeld zijn de gegevens die beschikbaar komen door het genetisch karakteriseren van ziekteverwekkers. Bij whole genome sequencing (WGS), wordt het gehele DNA van een micro-organisme in kaart gebracht. Als men daaraan de gegevens over de patiënt koppelt, is het mogelijk om verspreiding van patiënt naar patiënt gedetailleerd in kaart te brengen en om specifieke bronnen (mensen, dieren, voedsel, milieu) te detecteren.

Een nieuwe analytische mogelijkheid is automatisch leren: machine learning. In dit onderzoeksveld worden algoritmes ontwikkeld waarmee computers informatie over patronen en relaties uit gekoppelde bronbestanden (big data) halen. Machine learning zou bijvoorbeeld gebruikt kunnen worden bij het automatisch signaleren en voorspellen van uitbraken.

Globalisering

Een relatief nieuwe uitdaging zijn infectieziekten die nu nog niet (veel) voorkomen, maar om verschillende redenen mogelijk wel in Nederland gaan opduiken. Snel en veel reizen, globalisering van de voedselvoorziening, klimaatverandering kunnen leiden tot een veranderende epidemiologie van infectieziekten en bij ons tot nieuwe problemen leiden.

Surveillance in Nederland volstaat niet om in deze trends inzicht te krijgen. Daarom worden gegevens internationaal verzameld en geanalyseerd. Door internationale samenwerking kunnen uitbraken vroeg opgespoord, en maatregelen genomen worden.